Tìm hiểu giá trị nội dung của tác phẩm “Tuyên hành ký trình”

ó “hàng 
cơm”, và đưa ra những lời cảnh báo phải “đề phòng” 
cho những người mới lần đầu tiên đến đây: 
Hàng cơm dừng trú xưa nay 
Tỉnh nào thì có tỉnh này thì không 
Khuyên người nam bắc đông tây 
Dầu ai mới đến phải phòng người quen 
Ngoài việc diễn tả đời sống kinh tế ở Thành 
Tuyên, thì bức tranh về xã hội cũng được miêu tả khá 
kỹ, ở nơi đặt thủ phủ cai trị của tỉnh thì một hệ thống 
các tòa nhà công vụ cũng được xây dựng để phụ vụ 
cho việc điều hành của quan lại địa phương, và ở đây 
cũng là nơi các quan đứng đầu của tỉnh ở: 
Phong quang kể đến bên thành 
Sảnh đường hai lớp quan binh mấy tòa 
Nhà thương hai sở mở ra 
Kiểm lâm thương chính mới nhà tây thương 
Trông lên lại thấy đạo đường 
Sở Canh nông cuộc một đường bên sông 
Sau Thành Tuyên, tác giả lại tiếp tục cuộc hành 
trình lên Phủ Yên Bình. Phủ Yên Bình vốn trước đây 
thủ phủ của tỉnh Tuyên Quang, nên kinh tế ở đây rất 
phát triển xuất hiện nhiều ngôi chợ nổi tiếng “chợ 
Ngà, chợ Ngọc”. Dân cư đông đúc được chia thành (8 
tổng, 37 xã), cứ bốn năm trăm mét một làng mà vẫn 
thừa đất hoang. 
Về thành phần dân cư thì có nhiều dân tộc khác 
nhau, ngoài người Kinh thì còn có những dân tộc thiểu 
số như Tày, Nùng, Dao, Cao Lan mà tác giả gọi là 
“Man nhân” cùng nhau sinh sống : 
10 Tân thức: chỉ người mới quen 
11 Tiền giao: Chỉ người đã quen từ trước. 
Kinh thì bốn tổng dưới thôi 
Thổ trên bốn tổng lẫn loài Man nhân12 
Đường đi lối lại thuận tiện, cả về đường thủy và 
đường bộ sang các tỉnh xung quanh và cả đi về kinh : 
Bên Tuyên riêng có một phương 
Đi về thủy bộ tiện đường cả đôi 
Thủy thì tiện có sông Lô 
Tục là sông Chảy thuận xuôi Việt Trì 
Bộ thì Yên Bái liền kề 
Tối đi thì tối lại về chẳng xa 
Điều kiện kinh tế xã hội, dân cư của Tuyên Quang 
đầu thế kỷ XX đã được miêu tả sinh động, mặc dù bị 
ảnh hưởng ách thống trị của thực dân Pháp nhưng 
chúng ta thấy rằng cuộc sống của một tỉnh miền núi 
như Tuyên Quang trong “Tuyên hành ký trình” vẫn 
yên bình, không mang màu sắc bi thương của một đất 
nước đang bị xâm lược. 
3. Sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử 
Sự kiện và nhân vật lịch sử được nhắc đến nhiều 
nhất khi nhắc đến Tuyên Quang thời kỳ phong kiến và 
cũng được tác giả của tác phẩm“Tuyên hành ký trình” 
kể đến khi ông đặt chân đến “ đất Vũ Hầu”, đó là sự 
kiện Chúa Bầu với nhân vật nổi tiếng là ông Vũ Mật: 
Xưa nay nhân vật thế nào 
Nhân ông Vũ Mật trong triều Lê xưa 
Gặp khi ngụy Mạc bấy giờ 
Tuyên Hưng hai xứ tạo cờ phù Lê 
Trang Tông giao cả binh uy 
Tam Tuyên xây cất thành trì một nơi 
Quốc công tập tước ra đời 
Tra ra sự tích vốn người Ba Đông 
Dẫu xưa ấp cũ Đại Đồng 
Điện thờ gia quốc đặt trong tổng thờ 
Anh linh đến mãi bây giờ 
Giang sơn chính khí còn thừa non âm 
Theo sử sách ghi lại thì Vũ Mật tức Vũ Văn Mật ( 
quê ở làng Ba Đông, huyện Gia Phúc (nay là Gia 
Lộc), tỉnh Hải Dương ) là em của Vũ Văn Uyên, là 
vị chúa Bầu đầu tiên và mở đầu cho cơ nghiệp của họ 
Vũ ở Tuyên Quang. Ông được vua Lê Trang Tông coi 
trọng và cùng với vua Lê đánh Mạc Đăng Dung, Vũ 
Mật đã tự phong cho mình là Gia Quốc Công. 
12 Man nhân: ở đây chỉ những dân tộc ít người sống cùng với người 
Kinh trên đất Tuyên Quang như: Tày, Nùng, Giao, Cao Lan 
N.T.Giang/ No.15_Mar 2020|p.71-75 
74 
Tuyên Quang là một tỉnh miền núi, từ trước đến 
nay ít xuất hiện những nhân vật nổi tiếng về đường 
học hành, nhưng trong tác tác giả đã khen ngợi một 
ông cống sĩ tên là Lê Sâm. 
Còn ông cống sĩ Lê Sâm 
Văn từ tưởng đến bậc hiền xưa kia 
 “Tuyên hành ký trình” đã cung cấp và giới thiệu 
cho chúng ta một danh sách các nhân vật quan lại 
đứng đầu tỉnh và các châu huyện đầu thế kỷ XX, trong 
danh sách tác giả đã giới thiệu tên tuổi, chức vụ và 
quê quán của từng người một: 
Quan trường nay lại kể ra 
Nào là tỉnh huyện nào là phủ châu 
Có quan tuần phủ đứng đầu 
Quý danh Nguyễn Tiến cũng đâu tỉnh nhà 
. 
Hỏi tường cho đến các nha 
Hàm Yên sở tại quan là Nguyễn Hân 
Hỏi châu Chiêm Hóa không gần 
Quan Ma Doãn Đoái thế thần tỉnh Tuyên 
Họ Lương quan hiệu Đình Trung 
.. 
Sơn Dương tri huyện trước cùng biết ta 
Nguyên người quê quán đâu xa 
Đèo Vai Bắc Cạn cũng là người Kinh 
Quan tri thủ phủ đồng thành 
Là quan án bắc Nguyễn Đình năm xưa 
Tuyên Quang từ lâu đã nổi tiếng là một vùng đất 
có nhiều cô gái đẹp cả về sắc đẹp lẫn tâm hồn. Nổi 
tiếng nhất là người con gái họ Nghi, đã được phong là 
liệt nữ, được Vua ban biển vàng, câu chuyện nay đã 
được ghi lại trong tác phẩm “Tuyên Quang tỉnh phú”13 
như sau: “Bà Nghi Thị Nghị là người Cẩm La, Mục 
Châu. Năm 15 tuổi được Trần Văn Trị cầu hôn, vì cha 
mẹ bà Nghị không đồng ý, Trị nuôi hận liền sai em gái 
rủ bà Nghị vào trong núi để gian dâm nhưng bà không 
nghe, bị Trị sát hại. Niên hiệu Minh Mệnh thứ 15 
(1834) được ban cờ biểu dương”. Trong “Tuyên hành 
ký trình” cũng nhắc đến câu chuyện này khi tác giả đi 
qua miếu thời người con gái họ Nghi, với tâm trạng 
đầy sự khâm phục và kính trọng ông có những dòng 
ca ngợi như sau: 
Bên đường có miếu đâu mà 
13 Kí hiệu A.964, được viết bằng chữ Hán hiện đang lưu trữ tại kho 
thư tịch của viên nghiên cứu Hán Nôm. 
Chữ vàng choi chói biển là vua ban 
Thưa rằng Minh Mệnh niên gian 
Họ Nghi có gái hồng nhan tuyệt vời 
Có thể nói, thông qua các sự kiện và nhân vật lịch 
sử trong tác phẩm đã cho người đọc thấy được một 
phần lịch sử của Tuyên Quang thời kỳ trung đại, để 
khẳng định rằng mảnh đất này cũng là nơi sản sinh ra 
những anh hùng, liệt nữ nổi tiếng trong cả nước. 
4. Truyền thống văn hóa, tâm linh 
Tuyên Quang là một vùng đất nổi tiếng là vùng 
“rừng thiêng nước độc” có nhiều đền thờ miếu mạo 
nổi tiếng linh thiêng, có một điều đặc biệt là hầu hết 
các đền, miếu ở Tuyên Quang đều theo tín ngưỡng thờ 
Mẫu. Trong tác phẩm “Tuyên hành ký trình” chúng ta 
thấy rằng các đền miếu mà tác giả gặp trên hành trình 
của mình khi đi lên Phủ Yên Bình đều liên quan đến 
tục thờ Mẫu, thờ những người phụ nữ. 
Ngôi đền đầu tiên mà tác giả miêu tả khi ở Thành 
Tuyên chính là ngôi đền Thượng: 
Có đền linh dị14 xưa nay 
Bởi người Thổ trước15 đặt bày câu ca 
Dầu ai buôn bán đâu xa 
Đàn bà có nghén chớ qua núi Sâm 
Sau khi dời khỏi Thành Tuyên 3 cây số tác giả lại gặp 
miếu thờ nguy nga, ngôi miếu này cũng thờ thần nữ: 
Ba cây lộ một bấy giờ 
Bên đường có cái miếu thờ nguy nga 
Hỏi đây là miếu đâu ta 
Phải chăng thần nữ gọi là miếu Cô 
Trong cuộc hành trình tiếp theo lên Phủ Yên Bình 
tác giả lại gặp ngôi đến miếu thờ thờ Mẫu ở Thác Bà: 
Nói về bắt dẫn lên đền 
Nhìn xem phong cảnh thiên nhiên cũng kỳ 
Hỏi đây phụng sự vị gì 
Thưa rằng phụng sự linh uy Đức Bà 
Thuyền bè buôn bán đâu xa 
Những đồ cúng tiến trông là tốt sao 
Cách đó không xa là ngôi miếu thờ người con gái 
họ Nghi nổi tiếng về sự xinh đẹp và đoan trang được 
vua ban biển vàng. 
Những ngôi đền chúa miếu mạo mà tác giả gặp 
trên đường đi càng khẳng định hơn về tín ngưỡng thờ 
Mẫu của con người Tuyên Quang. Đây là những thuần 
14 Ngôi đền Thượng được xây dựng dưới chân núi Dùm (núi Sâm) 
15 Thổ trước: người địa phương. 
N.T.Giang/ No.15_Mar 2020|p.71-75 
75 
phong mỹ tục đẹp, có ý nghĩa giáo dục truyền thống 
và vấn đề bảo vệ môi trường, vì vậy chúng ta cần phải 
bảo vệ và giữ gìn những tín ngưỡng tốt đẹp này. 
Bằng việc miêu tả hành trình từ bến Tam Cờ lên 
đến Phủ Yên Bình tác giả đã cho người đọc thấy bức 
tranh về điều kiện địa lý, tự nhiên, cuộc sống, văn hóa, 
xã hội của tỉnh Tuyên Quang đầu thế kỷ XX tương đối 
đầy đủ, rõ nét, có chứng cứ cụ thể vẽ nên bức tranh 
sinh động về Tuyên Quang đầu thế kỷ XX, đây là lý 
do chứng minh “Tuyên hành ký trình” là một tác phẩm 
tiêu biểu cho sách địa chí, nguồn tài liệu quan trọng có 
giá trị về nhiều mặt để nghiên cứu về Tuyên Quang, 
rất cần được quan tâm khảo sát nghiên cứu nghiêm 
túc. Trong quá trình nghiên cứu tác phẩm chúng tôi 
chưa tìm ra được tác giả viết tác phẩm, mong rằng 
trong thời gian tới bằng nhiều phương pháp nghiên 
cứu sẽ tìm ra được tác giả viết tác phẩm để khẳng định 
hơn nữa giá trị của “Tuyên hành ký trình”. Tác phẩm 
là cuốn sách duy nhất viết bằng chữ Nôm theo thể lục 
bát về đề tài địa chí của Tuyên Quang, việc nghiên 
cứu sâu về nghệ thuật sáng tác và nội dung phản ánh 
của tác phẩm là rất quan trọng, sẽ là nguồn tư liệu quý 
về giảng dạy văn học địa phương tại trường Đại học 
Tân Trào, cung cấp nhiều kiến thức hay và bổ ích cho 
những người yêu mến và muốn nghiên cứu về lịch sử 
Tuyên Quang. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Nguyễn Tài Cẩn (1985) , Một số vấn đề về chữ 
Nôm, Nxb. Đại học và Trung học chuyên nghiệp. 
2. Phan Huy Chú (2007), Lịch triều hiến chương 
loại chí, Nxb Giáo dục. 
3. Trịnh Khắc Mạnh (2009), Khảo sát tài liệu Hán 
Nôm về dư địa chí hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu 
Hán Nôm, Tạp chí Hán Nôm, Số 3. 
4. Nguyễn Ngọc San (2003) Lý thuyết chữ Nôm 
văn Nôm, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. 
5 . Nguyễn Ngọc San (chủ biên) (2010), Từ điển 
giải thích điển cố văn học dùng trong nhà trường, 
Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 
6. Nguyễn Hữu Sơn (2012), Thể tài văn xuôi du ký 
chữ Hán thế kỷ XVIII – XIX và những đường biên thể 
loại, Khoa học xã hội Việt Nam, số 5. 
Survery the value of content of “Tuyên hành ký trình” 
Nguyen Thi Giang 
Article info Abstract 
Recieved: 
03/12/2019 
Accepted: 
10/3/2020 
The article introduces and evaluates the value of “Tuyên hành ký trình”, We deeply 
analyse the Alexandrine describing Tuyen Quang in terms of geographical positions, 
natural and economic conditions, society, population, historical events, historical 
figures, cultural traditions, and spirituality ... More specifically, this is a work of 
geographical balance written in Nom Alexandrine. Since then, the article concludes
that “Tuyên hành ký trình” is a typical work for local books, and it is an important 
source for research on Tuyen Quang province in the early 20 century. 
Keywords: 
Tuyên hành ký trình;
Tuyen Quang in the 
early twentieth century;
locality