Một trăm năm cải lương là năm nào?

thám) cũng phải lảng vảng quanh rạp. Người làm ăn xưa nay vốn kỵ 
mấy nhân vật này. Buôn bán, hát xướng mà công an, mật thám lảng vảng thì ai dám 
vô mua, ai dám vô coi? Và dĩ nhiên mấy ông bầu gánh hát cũng không dám mời.
86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (146) . 2018
Tác giả của tuồng Kim Vân Kiều mà chúng tôi có trong tay là ông Trương 
Quan Tiền, một nhà báo thời ấy, sau chuyển sang viết tuồng cải lương. Hiện nay 
tôi chưa rõ tiểu sử ông này, chỉ biết ông là nhà báo, quê ở Biên Hòa, đồng hương 
với nhà văn Bình Nguyên Lộc.
Bìa tuồng Hoạn Thơ tróc Kiều. Bìa tuồng Kiều ngộ Từ Hải.
Như vậy có thể nói rằng, tuồng cải lương “có bản vọng cổ đầu tiên” là Kim 
Vân Kiều của tác giả Trương Quan Tiền do gánh hát thầy Năm Tú diễn buổi đầu 
tiên ở rạp Modern sau chợ Sài Gòn vào tháng 11/1922. 
Như vậy cải lương ra đời khi nào? Thế nào là một tuồng cải lương?
Trước hết xin nói về hai chữ “cải lương”.
Cải lương trước tiên được các chính trị gia, các nhà báo thời ấy dùng để phê 
phán các chính sách thay đổi nửa vời, thay đổi chút chút của chính quyền thực 
dân. Lần lần hai chữ này trở thành quen miệng đối với dân chúng khi thấy cái gì 
đó có thay đổi nhưng không thay đổi hoàn toàn. Báo Lục Tỉnh tân văn số ra ngày 
9/3/1923 có bài “Tình trạng cải lương của người mình” của Trung Trực viết “Đang 
buổi phong trào thay cũ làm mới, cái tiếng cải lương xuất hiện ở xứ mình, nghe ra 
một ngày một cổ võ vô cùng, trong dân bất cứ là làm những việc gì đều mượn hai 
tiếng cải lương bịa vào để nghe cho đẹp!”. Nghệ thuật cải lương đã “chiếm” hai 
chữ cải lương khi các gánh hát “cải lương” ra đời. 
Thuở ấy trước áp lực của người thưởng thức nghệ thuật sân khấu đòi hỏi phải 
có cái gì đó mới hơn hát bội, ca tài tử trong phòng trà, lạ hơn kịch Tây thì các sân 
87Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (146) . 2018
khấu cải lương ra đời. Tuồng tích thì gần với người Việt (hát bội đa số tuồng tích 
Tàu, kịch thì tuồng Tây hoặc nói toàn tiếng Tây), trang trí sân khấu như hát bội, ăn 
mặc bình thường, có thoại (nói) giống kịch Tây lại có ca như ca tài tử có ra bộ (gọi 
là carabau = ca ra bộ), có hát nhạc Tây, giàn nhạc thì êm ái hơn không ầm ĩ như 
hát bội và không dùng nhiều bộ gõ, lời thoại thì gần với đời sống không pha quá 
nhiều chữ Hán khó hiểu. Các tuồng hát như vậy gọi là tuồng cải lương. Từ năm 
1922 trở đi thì cải lương có thêm bài ca Vọng cổ hoài lang viết theo nhịp bài Dạ cổ 
hoài lang của Cao Văn Lầu. Bài ca này khác hẳn với những bài ca khác của nhạc 
tài tử là có thể thể hiện đủ các trạng thái của nhân vật chớ không như bài ca tài tử. 
Chính vì vậy các tuồng cải lương có bài ca vọng cổ nhanh chóng được khán giả ưa 
chuộng và cũng giúp cho cải lương phất lên nhanh chóng cuối thập niên 1920 và 
các thập niên sau đó.
Tuồng Vì nghĩa quên nhà.
Năm 1916, có phong trào “cải lương hát bội” 
tức phong trào chấn hưng lại nghệ thuật hát bội 
đang chết dần. Người đứng đầu phong trào này 
là nhà báo Lương Khắc Ninh. Không chỉ cổ võ 
bằng miệng (diễn thuyết), đăng báo Lục Tỉnh 
tân văn và Nông cổ mín đàm, mà ông Ninh còn 
lập luôn gánh “cải lương hát bội” thường được 
gọi là gánh Bầu Ninh diễn thường trực tại rạp 
Cầu Muối, đường Hồ Văn Ngà (nay là đường 
Lê Thị Hồng Gấm).
Cũng vào thời điểm ấy, tại Long Xuyên, Hội 
Khuyến học Long Xuyên đã thành lập nhóm 
“Cải lương kịch xã” để diễn thoại kịch hoặc hí 
kịch. Ngày 14/7/1917, nhóm Cải lương kịch xã 
đã đưa tuồng Vì nghĩa quên nhà bằng hai thứ 
tiếng Việt Pháp do Đốc phủ Lê Quang Liêm 
và Đốc phủ Hồ Văn Trung (tên thật của nhà 
văn Hồ Biểu Chánh) hợp soạn, lên sàn diễn tại 
Long Xuyên. Tuồng đã tạo được tiếng vang 
nên nhóm Cải lương kịch xã được mời lên Sài Gòn diễn tại rạp hát bóng Eden(2) 
vào hai ngày 11 và 12/9/1917, rồi sau đó đi diễn ở Gò Vấp và một vài nơi khác. 
Nhà báo Nguyễn Chánh Sắt viết trên Nông cổ mín đàm ngày 6/9/1917: “Bổn quán 
xin nhắc cho liệt vị rõ rằng bạn hát Cải lương này toàn là mấy thầy trong hội 
khuyến văn tỉnh Long Xuyên làm tuồng, đều là người có học thức, chớ chẳng phải 
như hát bội Annam mà chúng ta xem thường tự thuở đến nay đâu”. (Nguyễn Tuấn 
Khanh, sách đã dẫn, trang 88).
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (146) . 2018
Đến năm 1918, dưới sự cổ võ của Toàn quyền Đông Dương Albert Sarrault, 
giới trí thức nhân sĩ của Sài Gòn và Nam Kỳ đã tổ chức một cuộc hát cải lương 
nhằm quyên góp giúp người Pháp tái thiết sau Thế chiến thứ I. Cuộc hát này do Hội 
Báo chương Nam Kỳ (tương tự Hội Nhà báo hiện nay) đứng ra vận động với người 
đứng đầu là ông Nguyễn Văn Của, huyện hàm, chủ nhà in, Tổng lý Nam Trung nhựt 
báo và là Chủ tịch Hội Báo chương Nam Kỳ. Tuồng cải lương hát bội biểu diễn là 
tuồng Pháp Việt nhứt gia do hai nhà báo Đặng Thúc Liêng và Nguyễn Viên Kiều 
hợp soạn. Diễn viên cũng hầu hết là nhà báo như Nguyễn Viên Kiều (chủ bút Nam 
Trung nhựt báo) vai Vê Rô (Bá Đa Lộc), Nguyễn Chánh Sắt (chủ bút báo Nông 
cổ mín đàm) vai Lê Văn Duyệt, Hồ Văn Trung, chủ nhiệm tạp chí Đại Việt, vai Lý 
trưởng, Nguyễn Kim Đính (chủ bút Công luận báo) vai dân làng. Nhạc công thì có 
Ký Quờn (Trần Quang Quờn) tòa án Vĩnh Long, Ký Hiệp, nghiệp chủ Sài Gòn, Cao 
Quỳnh Cư, thơ ký hãng xe lửa, Ba Thảo, nghiệp chủ Mỹ Tho... Vì có sự ủng hộ của 
Albert Sarrault nên dân chúng gọi nhóm hát này là “gánh hát Bầu Rô”. Buổi diễn 
đầu tiên vào đêm 20/10/1918 tại nhà hát Tây (nhà hát thành phố hiện nay), qua đêm 
21/10 diễn tại rạp Eden trong Chợ Lớn, đêm 22/10 diễn ở rạp Hội đồng Ngàn trong 
Gò Vấp. Sau đó, gánh hát đã đi Lục tỉnh biểu diễn cho đến hết tháng 11/1918 mới rã.
Năm 1919, tại Sa Đéc, ông Lê Văn Thận còn gọi là André Thận hoặc thầy 
Năm Thận nguyên là “cò tàu” (kiểm soát viên tàu bè), vì mê nghệ thuật nên mời 
một số người trong hội Sadec Amis lập một gánh hát xiệc lấy tên Sa Đéc Tâm 
Chơn Ban, sau đó đổi thành Tân Nam Việt, còn gọi là Cirque Jeune Annam, dân 
chúng quen gọi là gánh hát xiệc thầy Năm Thận. Gánh này trình diễn lần đầu tại 
Sa Đéc vào tháng 8/1918 với các tiết mục hát bóng, hát xiệc, ảo thuật, đờn ca và 
chưng bươm bướm. Chưng bướm bướm là múa theo kiểu Tây phương, diễn viên 
mặc áo lụa mỏng có thêu kim tuyến.
Sau một thời gian diễn gánh của André Thận được gọi là gánh “hát xiệc cải 
lương” vì có một số bài bản ca ra bộ do ông Trương Duy Toản viết. 
Từ năm 1921 trở đi thì đã có nhiều gánh hát ra đời như tháng 8/1921 gánh 
Tân Thinh ra đời ở rạp Bồ Rệt (đường Yersin hiện nay), tháng 9/1921 gánh Văn Hí 
Ban khai trương ở một rạp trên đường Gò Công Chợ Lớn. Rồi sau đó là Tập Ích 
Ban, Tân Ích Ban, Kỳ Lân Ban, Đồng Bào Nam... Tất nhiên có nhiều gánh hát thì 
có cạnh tranh. Vì không có rạp, phải đầu tư nhiều về trang phục và trang thiết bị và 
có thể cả tuồng mới nữa, nên André Thận coi như phá sản. Ông đã cho rã gánh sau 
buổi diễn ngày 19/3/1922 tại rạp Modern đường Espagne. Số đào kép của André 
Thận đã được sang lại cho thầy Năm Tú để lập gánh hát thầy Năm Tú.
Như vậy có thể nói rằng, những gì được viết gần đây về lịch sử cải lương còn 
nhiều lầm lẫn, thiếu chính xác. Và việc chọn một tiêu chí “cải lương” để kỷ niệm 
100 năm cải lương là chưa có.
89Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (146) . 2018
Nếu chọn kỷ niệm cải lương là lúc có đoàn hát hoặc vở diễn đầu tiên thì thời 
điểm là năm 1917, thời điểm ra đời tuồng Vì nghĩa quên nhà của nhóm Cải lương 
kịch xã ở Sa Đéc, năm nay đã quá 100 năm. Nếu tiêu chí chọn gánh hát ra đời đầu 
tiên thì phải là gánh của thầy Năm Thận ra đời năm 1919. Hoặc chọn tuồng có bài 
ca vọng cổ thì phải chọn Kim Vân Kiều của gánh thầy Năm Tú thì là năm 1922, tức 
là tới năm 2022 sắp tới.
Việc lấy năm 1918 là thiếu cơ sở và hoàn toàn không trúng với lịch sử.
 T N V
CHÚ THÍCH
(1) Tên thật là Tống Hữu Định, người Vĩnh Long.
(2) Lúc ấy rạp Eden ở Sài Gòn chuyên chiếu phim, còn rạp Eden trong Chợ Lớn thường diễn 
ca nhạc kịch.
TÓM TẮT
Hiện nay, một số nhà nghiên cứu cho rằng thời điểm ra đời của sân khấu cải lương là vào 
năm 1918, gắn với sự kiện tuồng cải lương Kim Vân Kiều của soạn giả Trương Duy Toản được 
công diễn lần đầu tiên tại rạp thầy Năm Tú ở Mỹ Tho.
Tác giả bài viết này cho rằng, những gì được viết gần đây về lịch sử cải lương còn nhiều 
nhầm lẫn, thiếu chính xác. Và việc chọn một tiêu chí để kỷ niệm 100 năm cải lương là cần phải 
xem xét lại.
Nếu chọn kỷ niệm cải lương là lúc có đoàn hát hoặc vở diễn đầu tiên thì thời điểm là năm 
1917, thời điểm ra đời vở tuồng Vì nghĩa quên nhà của nhóm Cải lương kịch xã ở Sa Đéc. Nếu 
tiêu chí chọn gánh hát ra đời đầu tiên thì phải là gánh của thầy Năm Thận ra đời năm 1919. Hoặc 
chọn tuồng có bài ca vọng cổ thì phải chọn vở Kim Vân Kiều của gánh thầy Năm Tú diễn năm 
1922. Việc chọn năm 1918 như hiện nay là thiếu cơ sở và hoàn toàn không đúng với lịch sử.
ABSTRACT
WHAT YEAR IS THE ONE HUNDRED YEARS OF CẢI LƯƠNG (REFORMED THEATRE)? 
At present, some researchers believe that Cải lương (Reformed theatre) was born in 1918, 
which is associated with the occasion when Kim Vân Kiều play by composer Trương Duy Toản 
was first performed at artist Năm Tú’s theater in Mỹ Tho.
The author of this article thinks that what has been written recently about the history of Cải 
lương is much confused and inaccurate. And the selection of a criterion to celebrate the 100th 
anniversary of Cải lương needs to be reconsidered. 
If we choose to celebrate the birth of Cải lương at the time when the first troup or first Cải 
lương play came into being, the time is the year 1917, when Vì nghĩa quên nhà play was first 
performed by Cải lương and Drama Group in Sa Đéc. If the birth of the first Cải lương troupe is 
chosen as a criterian, it is artist Năm Thận’s troupe, which was established in the year 1919. Or 
if a play with "Vọng cổ" (Nostagia for the past) songs is chosen as a criterian, Kim Vân Kiều play 
performed by artist Năm Tú’s troupe in 1922 must be chosen. The choosing of the year 1918 as 
it is today is groundless and not in conformity with history.