Kết cấu truyện ngắn của Tô Hoài dưới góc nhìn tự sự học

HỦ ĐÔ HÀ NỘI 
nhân cách hoá đầy phong phú, sống động và mới mẻ hiện lên qua mỗi trang văn. Hàng 
trăm loài vật đã bước vào trang văn của Tô Hoài, trở thành những ấn tượng không thể nào 
quên đối với tuổi thơ của biết bao thế hệ: Hình ảnh chàng Dế Mèn có đôi càng “mẫm 
bóng” với ước mơ phiêu lưu bốn bể, Dế Trũi nhút nhát, chị Nhà Trò “khóc tỉ tê”, chàng Võ 
sĩ Bọ Ngựa “khệnh khạng” trên cành hồng, họ nhà Chuột Nhắt yếu thế, vợ chồng ri đá 
chăm xây tổ ấm, “Ở con chim ri, có bóng hình một người cù rù nhưng nhẫn nại, lam lũ và 
luôn luôn chân lấm tay bùn - người cần lao của đồng ruộng”, đàn cá đi ăn thề mỗi mùa 
mưa mù trắng nước tất cả đều hiện lên thật rõ nét, sống động. Mỗi loài vật đều có hình 
dáng, hành động, tính cách không nhòe lẫn, “Tính Vện vốn nhẹ dạ. Chẳng bao lâu, vì bận 
bịu nhiều việc khác, sự thù ghét đối với Mèo cũng nhẹ bớt. Đen thì thâm hiểm, căm cốt 
hơn”, “Gã mèo có cái vẻ đạo mạo như một ông đứng tuổi, đương bắt đầu để râu. Hắn hiền 
hiền mà lại ang ác. Nghĩa là trông hắn thì không tài nào đoán được trong óc hắn nghĩ ngợi 
gì”, “tính thằng cha Chuột Nhắt gian. Cứ trông cái mắt lấm lét của nó thì đủ hiểu”. Cùng 
với đó là những suy tư, trăn trở và cả những ước mơ, hoài bão, xung đột nội tâm. Chú Dế 
Mèn với những phút giây lặng nghĩ về cuộc đời “Mới biết đời này hồ dễ ai bắt nạt nổi ai. 
Ta đánh kẻ yếu hơn ta thì kẻ khác mạnh hơn ta đánh ta” [3, tr.155], chàng Bọ Ngựa không 
nghe lời mẹ nản chí trên hành trình phiêu bạt, “Bọ Ngựa mỏi chân quá, mỏi chân quá. Anh 
ta chỉ hào hứng trong lúc tưởng tượng mà thôi. Bây giờ có vào sự thực mới biết thế nào là 
rong ruổi chân trời không phải dễ”. 
Nói đến những truyện ngắn viết cho thiếu nhi của Tô Hoài là nói đến nghệ thuật xây 
dựng kết cấu chi tiết. Tô Hoài chủ yếu sử dụng lối văn tả, dụng công trong từng chi tiết - 
bởi nghệ thuật tạo ấn tượng với độc giả thiếu nhi cũng là nghệ thuật tạo chi tiết vậy, trẻ em 
thường ghi nhớ bằng màu sắc, hình khối. Trong đoạn văn tả quang cảnh làng mạc ngày 
mùa, người ta đếm được có đến mười một màu vàng khác nhau, “Nắng nhạt ngả màu vàng 
hoe. Trong vườn lắc lư những chùm quả xoan vàng lịm không trông thấy cuống, như 
những chuỗi tràng hạt treo lơ lửng. Từng chiếc lá mít vàng ối. Tàu đu đủ, chiếc lá sắn héo 
lại mở ra cánh vàng tươi. Buồng chuối đốm quả chín vàng. Những tàu lá chuối vàng ối xoã 
xuống như những đuôi áo, vạt áo. Nắng vườn chuối đang có gió lần với lá vàng như những 
vạt áo nắng. Dưới sán, rơm và thóc vàng giòn. Quanh đó, con gà, con chó cũng vàng mượt. 
Mái nhà phủ một màu rơm vảng mới. Tất cả đượm một màu vàng trù phủ, đầm ấm lạ 
lùng”. Những chi tiết miêu tả vóc dáng của Dế Mèn hẳn vẫn còn in sâu trong trí nhớ của 
nhiều bạn nhỏ, “Bởi tôi ăn uống điều độ và làm việc có chừng mực nên tôi chóng lớn lắm. 
Chẳng bao lâu tôi đã trở thành một chàng dế thanh niên cường tráng. Ðôi càng tôi mẫm 
bóng. Những cái vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứng dần và nhọn hoắt. Thỉnh thoảng, muốn thử 
sự lợi hại của những chiếc vuốt, tôi co cẳng lên, đạp phanh phách vào các ngọn cỏ. Những 
ngọn cỏ gãy rạp, y như có nhát dao vừa lia qua. Ðôi cánh tôi, trước kia ngắn hủn hoẳn bây 
giờ thành cái áo dài kín xuống tận chấm đuôi. Mỗi khi tôi vũ lên, đã nghe tiếng phành 
TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 34/2019 
39 
phạch giòn giã. Lúc tôi đi bách bộ thì cả người tôi rung rinh một màu nâu bóng mỡ soi 
gương được và rất ưa nhìn. Hai cái răng đen nhánh lúc nào cũng nhai ngoàm ngoạp như 
hai lưỡi liềm máy làm việc. Sợi râu tôi dài và uốn cong một vẻ rất đỗi hùng dũng” [3, tr.3]. 
Đặc biệt là các chi tiết miêu tả hành động trong truyện đồng thoại Tô Hoài luôn rất sống 
động, tràn đầy thanh âm, màu sắc với tiết tấu nhanh như những thước phim hoạt hình, 
“Mỗi câu “chối này” chị Cốc lại giáng một mỏ xuống. Mỏ Cốc như cái dùi sắt, chọc xuyên 
cả đất. Rúc trong hang mà bị trúng hai mỏ, Choắt quẹo xương sống lăn ra kêu váng. Núp 
tận đáy đất mà tôi cũng khiếp, nằm im thít”, Bọ Ngựa bổ liền cho Châu Chấu Ma mấy 
gươm, Châu Chấu Ma kêu làng nước rầm rĩ lên. Bọ Ngựa khoái chí, không ngờ mình vừa 
mới tấn công mà đã thắng lợi nhiều như thế. Anh càng huơ gươm lên tợn. anh đánh bằng 
gươm, lại cắn cả bằng răng, đá cả bằng chân. Anh nhảy lên mà đánh” [3, tr.27] Không 
chỉ đặc tả những cảnh hành động ở góc nhìn “cận cảnh”, Tô Hoài còn miêu tả cả những 
khung tranh rộng lớn, mấy ai quên được hình ảnh đám rước cậu cử tân khoa Chuột Nhắt 
rình rang trên cánh đồng, nhưng chỉ vì tiếng Mèo hát mà bát nháo, tan tành, “Trước hết, 
một chú Chuột mặc áo nẹp đỏ thổi loa te te. Đến hai lá cờ kì lớn, trên lá cờ nào cũng viết 
hai chữ “Thái Bình”. Mấy cái biển sơn son thếp vàng, vác ngổn ngang. Những chữ “Vinh 
Quy” vàng chói khắc lên gỗ. Lại có hai chú Chuột khiêng một chiếc trống cái. Trống nặng 
quá, to phè phè, mỗi khi anh Chuột đi bên cạnh múa chiếc dùi lên, nện xuống một dùi, hai 
chú Chuột phu khiêng lại loạng choạng hai chân chực ngã xiêu đi. Tất cả đám rước, Chuột 
nào cũng mặc áo the thâm, thắt lưng điều bỏ giọt, chân đi đất, mặc quần lụa nâu. Anh nào 
cũng chít khăn kín cái đầu dài ngoẵng, lòi đôi tai lên trên. Có anh trai kiểu chơi chua, lại 
đội vênh vang chiếc nón dứa mới. Trong cái mõm nhọn, chuột chúm chím nhai trầu. Chấm 
hết cho đám rước, một lũ chừng mười lăm phu chuột xúm xít khiêng một cái kiệu. Ở trong 
kiệu, chú tân khoa Chuột Nhắt ngồi chõm choẹ. Cái điệu chú oai ghê. Đầu chú đội chiếc 
mũ xanh, có hai cánh chuồn. Mình chú mặc áo thụng lam. Chú ngồi vắt chân chữ ngũ. Một 
tay cầm cái quạt tàu phe phẩy. Một tay cầm điếu thuốc lá quấn. Chốc chốc, lại đưa lên 
miệng, hút phập phèo. Đôi mắt chú lúng liếng liếc sang hai bên đường, ra vẻ ta đây. Mà hai 
bên đường thì chật ních những họ hàng nhà Chuột đứng xem”. Một đoạn miêu tả thực dài 
với mười mấy chi tiết lớn nhỏ, cụ thể từ đồ vật, màu sắc, trang phục, dáng ngồi, hành động 
đều được nhân cách hóa sao cho thấy được cái vẻ trịnh trọng, rình rang của đám rước nhà 
Chuột Nhắt lúc nào cũng yếu thế, nay mới có dịp mở mày mở mặt. Tác giả sử dụng ngôi 
trần thuật khách quan, che giấu một nụ cười vừa hóm hỉnh, vừa thương cảm cho họ nhà 
Chuột Nhắt. 
Truyện viết cho thiếu nhi của Tô Hoài luôn có sự gần gũi, gắn bó với lời ăn tiếng nói 
và cuộc sống của trẻ em vùng thôn quê dân dã, và cách miêu tả tâm lí, cảm xúc cũng rất 
tương đồng, gần gũi với tâm lí của trẻ thơ. Chuyện chàng Võ sĩ Bọ Ngựa không nghe lời 
mẹ, “Nhưng con Bọ Ngựa nhỏ không phải là một đứa trẻ ăn lời. Bà lão đi khỏi được một 
40 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI 
lát thì nó mỉm cười một mình mà nghĩ: Ta đã lớn bằng ngần này, mà mẹ ta vẫn còn coi ta 
như trẻ con. Thực là buồn cười và không hợp thời”. Hay lời kể của một chú bê mới nhú 
sừng chẳng khác gì lời kể nũng nịu của một chú bé - cô bé hay vòi vĩnh mẹ mà không 
được, “Không hiểu sao, từ hôm qua em đeo cái gạc thì mẹ sợ lắm. Em cứ nghiêng đầu đòi 
bú thì mẹ em lại chạy thật xa”. Chính chi tiết đã tạo nên sự đa sắc của thế giới tưởng tượng 
trong các truyện ngắn của Tô Hoài viết cho thiếu nhi, tạo ra một bức tranh cảnh vật - loài 
vật khiến trẻ em say mê, yêu thích và cảm thấy gần gũi. 
3. KẾT LUẬN 
Là một trong những nhà văn Việt Nam hiện đại tiêu biểu và nổi bật nhất, Tô Hoài sáng 
tác nhiều thể loại văn học, từ truyện ngắn, tiểu thuyết đến hồi kí, với hàng trăm tác phẩm 
lớn nhỏ, và hầu như ở mảng nào ông cũng đạt được những thành tựu nhất định. Có thể nói, 
truyện ngắn là một trong những mảng sáng tác nổi bật trong sự nghiệp cầm bút của Tô 
Hoài. Truyện ngắn của ông hướng đến những cảnh đời, cảnh vật chân thực và gần gũi, 
những cốt truyện không quá phức tạp, nhiều tầng lớp, nhưng lại cuốn hút người đọc bởi kết 
cấu chi tiết ấn tượng, sự dồn nén cốt truyện và cách tạo yếu tố bất ngờ. Đó chính là một 
trong những đặc sắc nghệ thuật truyện ngắn Tô Hoài khiến tác phẩm của ông luôn hấp dẫn 
nhiều thế hệ bạn đọc từ trước đến nay. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Tô Hoài (1997), Nghệ thuật và phương pháp viết văn, - Nxb Văn học. 
2. Tô Hoài (2011), Truyện ngắn chọn lọc, - Nxb Lao động. 
3. Tô Hoài (2016), Dế Mèn phiêu lưu ký, - Nxb Kim Đồng. 
4. Tô Hoài - Về tác gia và tác phẩm, (Phong Lê giới thiệu, Vân Thanh tuyển chọn) (2000), Tái 
bản lần 1, - Nxb Giáo dục Việt Nam. 
5. Phan Cự Đệ (1984), Tác phẩm và chân dung, - Nxb Văn học, Hà Nội. 
6. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (1992), Từ điển thuật ngữ văn học, - Nxb 
Giáo dục. 
7. Trần Đình Sử (chủ biên) - Trần Đăng Suyền - Lê Lưu Oanh (2003), Tự sự học - Một số vấn đề 
lí luận và lịch sử, - Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. 
8. Nguyễn Văn Dân (2004), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, - Nxb Khoa học xã hội, 
Hà Nội. 
9. Lê Huy Bắc (2008), “Cốt truyện trong tự sự”, - Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 7. 
10. Hà Minh Đức (chủ biên) - Phạm Thành Hưng - Đỗ Văn Khang - Phạm Quang Long - Nguyễn 
Văn Nam - Đoàn Đức Phương - Trần Khánh Thành - Lý Hoài Thu (2008), Lý luận văn học, - 
Nxb Giáo dục, Hà Nội. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 34/2019 
41 
11. Mai Thị Nhung (2005), Phong cách nghệ thuật Tô Hoài, - Luận án Tiến sĩ Ngữ Văn, Trường 
Đại học Sư phạm Hà Nội. 
12. Tạ Minh Thuỷ (2016), Nghệ thuật tự sự trong truyện thiếu nhi của Tô Hoài, - Luận văn Thạc 
sĩ Ngữ Văn, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội. 
13. Website: https://vi.wikipedia.org/wiki/Truyện_ngắn 
STRUCTURE OF TO HOAI'S SHORT STORY 
FROM THE PERSPECTIVE OF NARRATOLOGY 
Abstract: Structure is one of the central research issues of Narratology. If the subject and 
the theme are the materials of the work, the structure is the way the writer arranges these 
materials to form a unified text. It can be said that the structure of a literary work is ‘a 
channel’ that clearly expresses the author's artistic intentions, and through which the 
researcher can discover the writer’s writing style and art of narrative. Through this 
research, we initially explore the common structure of To Hoai’s short story. 
Keywords: To Hoai; short story; structure; narratology.