Sự thay đổi hệ hình văn học: Trường hợp phú Nôm Phật giáo dòng Trúc Lâm Yên Tử

ới, Hà Nội, 1981].
(33) Thuyên thích (cg. Thông diễn, chú giải, thuyên thích học): nguyên từ hermeneutics chỉ việc 
giải thích kinh điển Thiên chúa, sau dùng để chỉ sự diễn dịch, giải thích các tác phẩm văn 
học. [M. H. Abrams 1999: 127-132]
(34) Điều này Nguyễn Kim Sơn cũng đã từng chỉ ra: “Đọc lại bài Cư trần lạc đạo phú, đúng như 
đầu đề của nó, toàn bài phú diễn tả một cách sinh động rất nhiều phương diện của đời 
sống tu hành, với những lạc thú tinh thần trong cõi tục, trong đó tư tưởng Phật tính tự tâm và 
phương pháp tu tâm là trục xuyên suốt và kết nối.” (2009).
(35) Xem thêm một số bài viết gần đây của Nguyễn Kim Sơn về đề tài này, như “Góp bàn về lý 
tưởng thẩm mỹ của Đạo gia”, tạp chí Văn học, số 2/2003; “Tự nhiên luận của Đạo gia với 
một số quan niệm cơ bản của lý luận phê bình văn học cổ trung đại phương Đông”, Hội thảo 
Phương Đông hợp tác và phát triển, 2003; “Sự đan xen các khuynh hướng thẩm mỹ trong 
thơ Huyền Quang”, Văn học, số 4, 2009.
(36) Hạnh (kể hạnh): là một thuật ngữ về thể loại chức năng của văn học Phật giáo. Trước nay ít 
được quan tâm.
(37) Quy mao thố giác 龜毛兔角.
(38) Từ góc độ thông diễn xã hội học, Lê Trí Viễn gọi đó là cách “quần chúng hóa rộng rãi” của 
phú Nôm [1978: 173], Phan Ngọc xem “mách qué” như một biểu hiện về sự “khúc xạ” của phú 
Trung Quốc vào phú Việt Nam [1998: 58]. Hay như Phạm Văn Ánh trong Từ điển văn học (bộ 
mới) có nhận định: “Càng về những giai đoạn sau, phú Nôm và phú Quốc ngữ càng tiếp thu 
nhiều yếu tố của ngôn ngữ đời sống, sử dụng các chất liệu từ thành ngữ, tục ngữ, ca dao do 
đó từ một thể loại mang tính bác học, điển nhã, trang trọng, phú Việt Nam có những chuyển 
biến quan trọng thể hiển rõ tính bình dân hóa và thông tục hóa” (2004: 1.427).
16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 9 (126) . 2015
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. M. H. Abrams, 1999 (7th ed), A Glossary of Literary Terms, Heinle & Heinle-Thomson Learning.
2. Nguyễn Thị Hà An 阮氏荷安, Dân Quốc 99.《 越南陳朝慧忠上士之禪學思想研究》。國立屏東 教
育大學中國語文學系碩士論文。
3. Phạm Văn Ánh, “Phú”, trong Từ điển văn học (Bộ mới), Huệ Chi chủ biên, Nxb Thế giới, Hà 
Nội, 2004.
4. Simon Blackburn, repr 1996, The Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford: Oxford University 
Press. 
5. Chris Baldick, 2008, Oxford Dictionary Terms, in lần thứ 3, Oxford University Press.
6. Diệp Quang Ban, Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2010.
7. Phạm Tú Châu, “Xác định tính chất và bối cảnh ra đời bài Cảm xúc khi đọc Phật sự đại minh 
lục của Trần Thánh Tông”, trong Đi giữa đôi dòng, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1999.
8. Dagobert D. Runes, 1959, The Dictionary of Philosophy, Philosophical Library, New York.
9. Đoàn Ánh Dương, “Cảm hứng quan phương và vị thế của Nho sĩ qua (và trong) văn phú thời 
Lý Trần”, Thông báo Hán Nôm học 2008, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2009, tr. 169-195.
10. Trần Trọng Dương, “Khuông Việt thiền sư hay phức thể dung hội Nho Phật”, trong Phật giáo 
- Văn học với 1000 năm Thăng Long-Hà Nội, Nxb Văn hóa, 2010, tr. 97-109.
11. Trần Trọng Dương, “Khảo sát ngôn ngữ thơ Nôm Nguyễn Trãi trong môi trường giảng dạy- 
dịch thuật kinh điển Nho gia (Từ góc nhìn liên văn bản)”, tạp chí Hợp lưu, tháng 8-9-10/2011, 
Hoa Kỳ, tr. 5-38.
12. Trần Trọng Dương, “Hệ thống từ cổ tiếng Việt thế kỷ XIII qua sáng tác Nôm của thiền phái 
Trúc Lâm Yên Tử”, tạp chí Hán Nôm, số 01/2014.
13. Cao Hữu Đính, Văn học sử Phật giáo, Nxb Thuận Hóa, Huế, 1996.
14. Luo Zhu Feng 罗竹风(主编), (1994)《汉语大词典》(Hán ngữ đại từ điển), (全13卷). 汉语大词典
出版社。
15. Đinh Thanh Hiếu, “Lược khảo phú chữ Hán Việt Nam”, trong Văn học Việt Nam thế kỷ X-XIX, 
những vấn đề lý luận và lịch sử, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2007, tr. 611-656.
16. Nguyễn Duy Hinh, Triết học Phật giáo Việt Nam, Viện Văn hóa-Nxb Văn hóa-Thông tin, Hà 
Nội, 2006, tr. 420.
17. Giác Hoàng khảo đính, Pháp Loa chép, Tuệ Trung Thượng sĩ ngữ lục, Trần Khắc Chung bạt, 
Chân Nguyên Tuệ Đăng trùng san.
18. Nguyễn Phạm Hùng, Thơ thiền Việt Nam- Những vấn đề lịch sử và tư tưởng nghệ thuật, Nxb 
Đại học Quốc gia Hà Nội, 1998.
19. Nguyễn Ngọc Lân, “Lược khảo Lê triều bát vận phú”, tạp chí Hán Nôm, số 4 (94). 2009, 
tr. 30-37.
20. Nguyễn Công Lý, Văn học Phật giáo thời Lý Trần: diện mạo và đặc điểm, Nxb Đại học Quốc 
gia Thành phố Hồ Chí Minh, TP HCM, 2002.
21. Trần Nghĩa, Sưu tầm và khảo luận tác phẩm chữ Hán của người Việt Nam trước thế kỷ X, Nxb 
Thế giới, Hà Nội, 2000.
22. Phan Ngọc, Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều, Nxb Khoa học Xã hội, Hà 
Nội, 1985.
23. Nguyễn Đình Phức, “Từ phú Trung Quốc đến phú Việt Nam”, tạp chí Hán Nôm, số 04/2003, 
tr. 60-69.
24. Nguyễn Kim Sơn, “Bàn về cảm hứng cư trần lạc đạo trong thơ Trần Nhân Tông”, trong Mấy 
vấn đề lý luận và lịch sử văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2006. 
25. Nguyễn Kim Sơn, “Sự đan xen các khuynh hướng thẩm mỹ trong thơ Huyền Quang: nghiên 
cứu trường hợp sáu bài thơ vịnh cúc”, Nghiên cứu văn học, số 04/2009, tr. 75-89.
26. Nguyễn Kim Sơn, “Cội nguồn triết học của tinh thần nhập thế Trần Nhân Tông”, tạp chí 
Khuông Việt, số 6, tháng 4/2009, tr. 40-47.
27. Nguyễn Kim Sơn & Trần Thị Mỹ Hòa, “Mấy phương diện thẩm mỹ của thơ Nho gia và Thiền 
gia”, trong Văn học Việt Nam thế kỷ X-XIX: Những vấn đề lý luận và lịch sử, Nxb Giáo dục, 
Hà Nội, 2007.
17Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 9 (126) . 2015
28. Trần Đình Sử, Thi pháp văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà 
Nội, 2005.
29. Bùi Duy Tân và cs. Văn học Việt Nam: từ thế kỷ X đến giữa thế kỷ XVIII, Nxb Giáo dục, Hà 
Nội, 1996, tái bản 2005, “Khái quát về văn học trung đại Việt Nam”, trong Theo dòng khảo 
luận văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 
30. Hà Văn Tấn, “Vấn đề văn bản học các tác phẩm văn học Phật giáo Việt Nam”, tạp chí Văn 
hóa, số 4, Hà Nội, 1992.
31. Trần Thị Băng Thanh, “Thử phân tích hai mạch cảm hứng trong dòng văn học mang dấu ấn 
Phật giáo thời trung đại”, tạp chí Văn hóa, số 4, Hà Nội, 1992.
32. Lê Mạnh Thát, Tổng tập văn học Phật giáo Việt Nam, Nxb TP Hồ Chí Minh, TP HCM, 2001.
33. Trần Nho Thìn, Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2007.
34. Đàm Anh Thư, Phú Nôm thời trung đại: hành trình và đóng góp, Luận văn Thạc sĩ, Trường 
Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, 2009.
35. Đoàn Thị Thu Vân, Khảo sát đặc trưng nghệ thuật thơ Thiền Việt Nam thế kỷ X - thế kỷ XIV, 
Nxb Văn học, Hà Nội, 1996.
36. Lê Trí Viễn (chủ biên), Lịch sử văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1978.
37. Phạm Tuấn Vũ, “Góp phần tìm hiểu phú Nôm”, tạp chí Văn học, 2000, tr. 56-62.
38. Trần Ngọc Vương, “Giao thoa Đông Tây và sự chuyển đổi hệ hình văn học”, trong Thực thể 
Việt nhìn từ các tọa độ chữ, Nxb Tri thức, Hà Nội, 2010, tr. 393-406.
39. Phân Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam, Tổng tập thơ Nôm Trúc Lâm Yên Tử, Trần Trọng 
Dương hiệu đính, Nxb Thông tin và Truyền thông, Hà Nội.
40. Nguyễn Hùng Vỹ, Trần Trọng Dương, “Từ nguyên của “khoáng”- “khoảng”- “quãng”- “khoản”- 
“khoang”- “khang”- “xoang”- “xang”- “xương” qua một số ngữ liệu tiếng Việt thế kỷ XIII-XX”, 
Kỷ yếu Hội thảo kỷ niệm 40 năm ngành Hán Nôm, Nxb Đại học Quốc gia, 2013.
41. William A Darity Jr (editor in Chef), 2008, International Encyclopedia of the Social Sciences 
(2nd Ed: Volume 6), Macmillan Reference USA - Course Technology Cengage Learning.
42. Zhu Zinan 朱子南, 1988.《 中國文體學辭典》。湖南教育出版社。湖南。
TÓM TẮT
Bài viết nghiên cứu sự thay đổi hệ hình văn học trung đại Việt Nam qua những kiểu bứng 
trồng về ngôn ngữ nghệ thuật, thể loại văn học, và chức năng của thể loại qua trường hợp phú 
Nôm Phật giáo. Tư liệu khảo sát bao gồm bốn bài phú Nôm của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử từ 
thời Trần đến thời Lê. Kết quả nghiên cứu cho thấy tư tưởng nhất quán của ý niệm nghệ thuật 
thiền là nền tảng thống nhất cho mọi sự thay đổi hệ hình. Mặt khác, sự bứng trồng thể loại, và quá 
trình nhập hệ chức năng thể loại, ngôn ngữ biểu đạt, hệ thống hình tượng, mỹ cảm nghệ thuật 
(qua các công án thiền, ngôn ngữ thiền,...) là những minh chứng rõ rệt cho quá trình thay đổi hệ 
hình văn học.
ABSTRACT
PARADIGM SHIFT IN LITERATURE: THE CASE OF BUDDHISM “NÔM” ODES 
IN TRÚC LÂM YÊN TỬ ZEN SECT
The article examines the paradigm shift of Vietnamese medieval literature through the 
transplantation in art language, literary genres, and functions of genres based on Buddhist 
Nôm (Chinese-transcribed Vietnamese) Odes. Documents for survey include four Nôm Odes of 
Trúc Lâm Yên Tử Zen sect from the Trần Dynasty to the Lê Dynasty. The results show that the 
ideological consistency of the concept of Zen art is the basis for every paradigm shift. On the other 
hand, the transplantation of genres and the import of functional system of genres, expressive 
language, system of images, sense of beauty in art (through Zen koans, Zen language,...) are 
specific proof of the process of paradigm shift in literature.