Quan niệm về thể loại văn học của Mikhail Bakhtin

của tác giả. Có 
thể nói, một trong những vấn đề trung tâm của thi pháp tiểu thuyết chính là vai trò của 
lời hai giọng cùng tất cả dạng thức phong phú của nó. Với Bakhtin, không nắm được 
tính chất hai giọng của lời văn đồng nghĩa không hiểu được những khả năng và nhiệm 
vụ đích thực của tiểu thuyết. 
Quan niệm về lời văn hai giọng của Bakhtin có ý nghĩa rất lớn trong việc tiếp cận một đặc 
trưng có thật làm nên phong cách thể loại tiểu thuyết. Tuy nhiên, đúng như nhận định của 
nhiều nhà nghiên cứu, vì quá ưu ái tiểu thuyết, ông đã đặt các thể loại khác, trong đó có thơ, 
vào khuôn khổ ổn định. Thực ra, không phải chỉ tiểu thuyết là thể loại lớn duy nhất chưa bị 
đông cứng, mà một số thể loại của thơ cũng đang tiếp diễn vận động. Quan niệm về sáng 
tạo như một trò chơi ngôn ngữ, nhiều nhà thơ vẫn đang chuyển di vào tác phẩm mọi 
phương diện bề bộn, đa thanh của cuộc sống, và lời thơ cũng dần trở thành một thứ hình 
tượng tích tụ vọng âm của những tiếng nói khác với muôn vàn sắc độ đa dạng. Theo logic 
của mình, có lẽ Bakhtin sẽ quy hiện tượng ấy vào tình trạng “tiểu thuyết hóa” thơ ca. 
Nhưng chúng tôi cho rằng, những biến chuyển hình thức thể loại của thơ trước nhất vẫn 
xuất phát từ một thứ nội lực còn chưa khai thác hết. Hơn nữa, có nên chăng mở rộng giới 
hạn thể loại quá xa như Bakhtin đã làm khi kéo cả Pushkin, và nếu thế, cả Nguyễn Du, vào 
phạm vi tiểu thuyết? Chúng ta vẫn thường nói về chất thơ trong tiểu thuyết, vậy thì cũng có 
thể xem những hiện tượng ấy là chất tiểu thuyết trong thơ. Truyện Kiều trên hết vẫn là thơ. 
- Thời - không gian trong tiểu thuyết 
Thời gian và không gian là những hình thức tồn tại của vật chất. Mọi sự vật và hiện tượng 
đều phải được chứa đựng trong không gian ba chiều: cao - thấp, rộng - hẹp và xa - gần với 
tính liên tục của thời gian từ quá khứ đến hiện tại và tương lai. Trong văn học nghệ thuật, sự 
miêu tả, trần thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian, 
không gian. Không gian và thời gian là cái khung để người viết xây dựng hình tượng nghệ 
thuật, do đó chúnglà những nhân tố quan trọng không chỉ tạo thành ngữ cảnh nội tại của văn 
bản văn học, mà còn thể hiện quan niệm nghệ thuật của nhà văn. Bakhtin là người đầu tiên 
nghiên cứu ý nghĩa hợp nhất của hai yếu tố này trong mối quan hệ với hình tượng nhân vật: 
“Chúng ta hiểu khrônôtốp (chronotope - PTHL) như là một phạm trù vừa có tính chất 
hình thức vừa có ý nghĩa nội dung của văn học. Trong khrônôtốp văn học nghệ thuật có 
sự hợp nhất những đặc điểm về thời gian và không gian vào trong một chỉnh thể linh 
hoạt và cụ thể. Thời gian ở đây được cô đặc, nén chặt lại và trở thành nghệ thuật thật sự. 
Còn không gian thì được mở rộng ra, quyện vào trong sự vận động của thời gian, của đề 
tài, của lịch sử. Những đặc điểm về thời gian được tỏa ra trong không gian, và không 
QUAN NIỆM VỀ THỂ LOẠI VĂN HỌC CỦA MIKHAIL BAKHTIN 29 
gian thì được soi sáng và được đo bằng thời gian. Sự giao nhau và hợp nhất hàng loạt 
những đặc điểm ấy làm nên tính chất của khrônôtốp nghệ thuật” [1, tr.2-3]. 
T.D. Tamarchenko, khi soạn từ điển thuật ngữ văn học với mục từ “chronotope”, đã chỉ ra 
ba nội dung cơ bản của khái niệm thời - không gian được Bakhtin đề xuất: 1/ Sự gắn bó 
khởi thủy, hữu cơ của phạm trù thời - không gian với mối quan hệ tương liên giữa tác giả 
- người sáng tạo và nhân vật, cùng với khái niệm điểm nhìn; 2/ Sự xác định bản chất giá 
trị của các hình tượng thời - không gian trong nghệ thuật; 3/ Việc phân tích thế giới nhân 
vật trong quan hệ tương giao giữa các bình diện không gian và thời gian của nó [8]. 
Nội dung thứ nhất thể hiện rất rõ qua việc Bakhtin phân định tiểu thuyết với sử thi. Ở 
nội dung thứ hai, trên chừng mực nhất định, Bakhtin xem lịch sử tiểu thuyết là lịch sử 
hiện hình nối tiếp của một số dạng thức thời - không gian cụ thể. Trong tiểu luận “Thời 
gian và các hình thức thời - không gian trong tiểu thuyết” (1937 - 1938), ông đã khái 
quát các dạng thức thời - không gian tiêu biểu từ thời cổ đại đến thế kỷ XIX. Từ thời cổ 
đại Hy Lạp đến thời Trung cổ, tiểu thuyết được tổ chức quanh trục thời - không gian 
con đường. Thời Phục hưng, Don Quixote vẫn tiếp tục lang thang trên những nẻo 
đường, nhưng ý nghĩa của thời - không gian con đường đã thay đổi. Trong thể loại tiểu 
thuyết Gothic ở Anh cuối thế kỷ XVIII, bắt đầu xuất hiện loại thời - không gian lâu đài. 
Đến thế kỷ XIX, với sự phát triển vũ bão của thể loại, nhiều loại thời - không gian được 
hình thành, như các salon của Stendhal và Balzac, tỉnh lỵ của Flaubert, thời - không 
gian tiếp giáp - khủng hoảng của Dostoievski, thời gian truyện ký kéo dài trong không 
gian gia đình và điền trang quý tộc của Tolstoi, Mỗi thời - không gian lớn trên lại bao 
chứa nhiều loại thời - không gian nhỏ được tổ chức tùy vào mục tiêu của chủ đề. Mỗi 
tác phẩm có thể có nhiều lớp thời - không gian khác nhau để hỗ trợ hoặc tương phản 
nhằm tạo nên tính đối thoại cho chỉnh thể. Thời - không gian đóng vai trò trung tâm 
trong việc thể hiện chủ đề, tư tưởng [6, tr.301-306]. 
Đối với nội dung thứ ba, có thể xem tiểu luận “Tiểu thuyết giáo dục và ý nghĩa của nó 
trong lịch sử chủ nghĩa hiện thực” là công trình tiêu biểu, trong đó, Bakhtin không chỉ 
tiến hành phân tích quan hệ giữa hình tượng nhân vật với thời - không gian, mà còn xem 
đây là cơ sở để đối sánh một số thể loại tiểu thuyết được ông quan tâm. Dựa trên 
nguyên tắc xây dựng nhân vật chính, ông chia tiểu thuyết thành bốn thể loại lớn: tiểu 
thuyết lãng du, tiểu thuyết thử thách, tiểu thuyết tiểu sử và tiểu thuyết giáo dục. Tiểu 
thuyết lãng du khai thác mẫu nhân vật xê dịch để mở ra những thế giới đa dạng và tĩnh 
tại của sự khám phá. Tính lạ của các không gian kề cận nhau được đặt lên hàng đầu. 
Tiểu thuyết thử thách xoay quanh một chuỗi sự kiện nhằm thử thách các loại phẩm chất tích 
cực của nhân vật. Vì tính ngẫu nhiên, bất ngờ được đề cao nên mọi giá trị điển hình về mặt 
xã hội, lẫn khả năng định vị về mặt tiểu sử và lịch sử đều bị tước bỏ. Trái với hai loại tiểu 
thuyết trên, tiểu thuyết tiểu sử xem xét nhân vật chính trong những khía cạnh của cuộc 
sống đời thường. Thời gian tiểu sử là yếu tố quan trọng hàng đầu định hình nên diện 
mạo nhân vật. Tiểu thuyết giáo dục là thể loại được Bakhtin đánh giá quan trọng hơn cả, 
vì nó là loại tiểu thuyết về sự hình thành con người. Nếu trong cả ba loại tiểu thuyết 
trước, nhân vật là đại lượng bất biến, thì với loại tiểu thuyết này, nhân vật là đại lượng 
30 PHAN TRỌNG HOÀNG LINH 
biến thiên. Có thể diễn đạt cách khác, nếu thế giới bên trong nhân vật trước đây là sự bất 
động của thời gian, thì bây giờ sự biến dịch thời gian trở thành yếu tố nội tại làm nên 
cấu trúc nhân vật. 
Khái niệm thời - không gian có ý nghĩa khoa học rất lớn, bởi như Iu.M. Lotman đánh giá, 
nó đã dẫn đến bước tiến quan trọng trong việc nghiên cứu tiểu thuyết từ giác độ thể loại: 
“Nó lại càng trở nên quan trọng hơn vào lúc đã có thể thấy rõ những thất bại của việc áp 
dụng vào nghiên cứu tiểu thuyết mô hình truyện kể do V.Ia. Propp xác lập vốn chỉ dành 
cho truyện cổ tích thần kỳ” [7, tr.484]. 
3. KẾT LUẬN 
Trong hệ thống thi pháp học của Bakhtin, các nhà nghiên cứu vẫn thường nhìn nhận 
nguyên lý carnival và nguyên lý đối thoại như hai trục lý thuyết, ở giữa là quan niệm 
của ông về thi pháp thể loại. Do vậy, tuy vẫn có thể nói đến mảng đóng góp riêng của 
Bakhtin về nghiên cứu thể loại, song những đóng góp đó không tách rời chiều hướng 
nghiên cứu thông suốt được ông gây dựng trên cơ sở hai nguyên lý nền tảng. Ở góc độ 
nhất định, lý thuyết về thể loại văn học chính là cái nhìn mang tính trải dài lịch sử, để 
trên đó, ông viết nên hai công trình nghiên cứu lỗi lạc nhất của mình về hai đối tượng cụ 
thể: Rabelais và Dostoievski.Như mọi hệ thống lý thuyết khác, lý thuyết thể loại của 
Bakhtin cũng có những giới hạn cực đoan và tư biện; và theo chúng tôi, cùng với các 
giá trị bền vững, chính các giới hạn đó sẽ góp phần gọi mời những tranh luận, đối thoại 
giúp bức tranh nghiên cứu văn học thế giới vận động ngày một đa dạng hơn. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] M.M. Bakhtin (?). Thời gian và không gian trong tiểu thuyết (Trần Tân dịch), Tài liệu 
lưu hành nội bộ của Phòng Lý luận văn học, Viện Văn học Việt Nam, Hà Nội. 
[2] M.M. Bakhtin (1992). Lý luận và thi pháp tiểu thuyết (Phạm Vĩnh Cư dịch), NXB Hội 
Nhà văn, Hà Nội. 
[3] M.M. Bakhtin (1998). Những vấn đề thi pháp Dostoievski (Trần Đình Sử, Lại Nguyên 
Ân & Vương Trí Nhàn dịch), NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 
[4] M.M. Bakhtin (2006). Tiểu thuyết giáo dục và ý nghĩa của nó trong lịch sử chủ nghĩa 
hiện thực (Ngân Xuyên dịch), Tạp chí Văn học nước ngoài, 1, 140-198. 
[5] M.M. Bakhtin (2012). Vấn đề thể loại lời nói (Lã Nguyên tuyển dịch), trong sách Lý 
luận văn học - những vấn đề hiện đại (7-54), NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội. 
[6] Thụy Khuê (2018). Phê bình văn học thế kỷ XX, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 
[7] Iu.M. Lotman (2015). Ký hiệu học văn hóa (Lã Nguyên, Đỗ Hải Phong & Trần Đình Sử 
dịch), NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 
[8] T.D. Tamarchenko (2015). Không - thời gian, ngày truy cập: 19/8/2017, đường link: 
https://languyensp.wordpress.com/2015/02/09/chronotope/. 
QUAN NIỆM VỀ THỂ LOẠI VĂN HỌC CỦA MIKHAIL BAKHTIN 31 
Title: THE VIEW OF LITERARY GENRES OF MIKHAIL BAKHTIN 
Abstract: Mikhail Bakhtin (1895 - 1975) was a pioneer and played a very important role in the 
study of literature from genre perspective. The arguments proposed by him are still in the same 
value . The purpose of this essay is to present some of the fundamental issues in his conception 
of novel genres: the origin and characteristics of the novel; the conception of bi-vocal words; 
the distinction between words in the novel and words in the poem; the matter of chrono-tope in 
the novel; This essay also points out some of the limitations of Bakhtin's conception of 
literary genres. 
Keywords: Mikhail Bakhtin, literary genres.