Meiji Restoration: The Japanese Thought Revolution and Asian Perception

một xã hội muốn phát 
triển phải dựa trên những cá nhân có khả năng 
tư duy độc lập và sáng tạo (individual strength - 
tự tin vào sức mạnh cá nhân), chứ không phải 
dựa vào chính phủ30. Nguyên tắc cơ bản của 
giáo dục là phải kết hợp khoa học phương Tây 
với đạo đức phương Đông. Ông kêu gọi các sĩ 
phu Nhật Bản làm việc theo phương châm “Coi 
trọng quốc gia và coi nhẹ chính phủ” [13], tự 
tin vào sức mạnh cá nhân mà không phụ thuộc 
Nishikawa Shunsaku, Fukuzawe.pdf-Foxit Reader 
[Fukuzawe.pdf]. 
30 Nguyên văn: “Quốc dân Nhật Bản chúng ta phải xắn tay 
ngay vào học tập, hun đúc chí khí. Trước hết mỗi cá nhân, 
từng con người hãy kiên quyết tự chủ, độc lập. Có như vậy, 
đất nước mới giàu mạnh. Có như vậy chúng ta mới hết mặc 
cảm, hết sợ hãi trước các thế lực phương Tây... Mỗi người 
độc lập thì đất nước sẽ tự chủ, độc lập, nghĩa là vậy” 
(Fukuzawa Yukichi, Khuyến học hay những bài học về tinh 
thần độc lập tự cường của người Nhật Bản, Nxb Iwanami 
Bunko Tri thức và phát triển, Nxb Trẻ (Phạm Hữu Lợi 
dịch). 
https://sachvui.com/sachvui-
686868666888/ebooks/2018/pdf/Sachvui.Com-khuyen-
hoc-fukuzawa-yukichi.pdf. 
vào sức mạnh của người khác. Mỗi người trong 
xã hội, từ các học giả uyên bác, những viên 
chức nhà nước địa vị cao đến những nông dân 
nghèo và những người buôn bán nhỏ đều có thể 
đi học để thực hiện tốt hơn chức năng riêng của 
mình, từ đó đóng góp sức mình vào phát triển 
xã hội, chứ không nhất thiết phải học để ra làm 
quan theo lối suy nghĩ truyền thống của Nho 
học hủ lậu (tư tưởng Khai sáng của Immanuel 
Kant). Người dân hãy theo đuổi nền giáo dục 
thực học của phương Tây, dựa trên nền tảng 
khoa học và kỹ thuật. 
Phê phán nền giáo dục Nho học chú trọng 
cổ văn nhưng coi thường kiến thức thực tế của 
Trung Hoa và Triều Tiên, Fukuzawa Yukichi 
cho rằng 2 nước này “suốt hàng nghìn năm 
không hề thay đổi và vẫn quyến luyến với 
những phong tục tập quán cũ kĩ, khi bàn luận về 
giáo dục thì lên tiếng giữ gìn nền giáo dục Nho 
học, chỉ biết trích dẫn những lời giáo huấn 
“Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí”, chỉ coi trọng hình thức 
bên ngoài giả tạo mà coi thường chân lí và 
nguyên tắc, mê tín hủ lậu không biết khoa học 
là gì lại còn kiêu căng tự phụ"[13]31. Với con 
mắt đại bàng, Fukuzawa Yukichi nhận thấy: 
"Đường giao thông trên thế giới là phương tiện 
để làn gió của văn minh phương Tây thổi vào 
phương Đông. Khắp mọi nơi, không có cỏ cây 
nào có thể ngăn được làn gió văn minh 
này"[13]. Ông đã nhìn ra cái không gian bí 
bách, “cổ lai hi” và đáng “xấu hổ” của Á châu 
mà cổ vũ người Nhật thực thi tư tưởng thoát Á. 
Sớm thức tỉnh trước nguy cơ mang tính thời 
đại để nhanh chóng tiếp nhận nền văn hóa 
phương Tây với tính ưu việt của nó trên các 
_______ 
31 Tuy nhiên, việc đả kích Nho học ở Nhật Bản thời kỳ 
này cũng có hạn chế: do bắt đầu từ cái nhìn "sùng bái 
một chiều về nền văn minh vật chất phương Tây cũng 
như phủ nhận một chiều những giá trị thực sự của dân 
tộc mình", đi tới nguy cơ đánh mất chính mình trong 
công cuộc “văn minh Âu hóa” đầy rẫy bi kịch. Ánh hào 
quang của các tiêu chí phương Tây tuy có nhiều giá trị 
gợi mở nhưng cũng không ít hiểm họa mà đáng sợ nhất 
là tinh thần sùng bái vật chất, lối sống nhân danh “đấu 
tranh sinh tồn”, “chủ nghĩa tinh hoa”, “chủ nghĩa dân 
tộc cực đoan”,..vốn có quan hệ khá nhiều với các chính 
sách xâm lược thực dân, chế độ phát xít. 
D.D. Minh, V.T. Hoa / VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 72-89 
88 
lĩnh vực công nghiệp, khoa học kỹ thuật, sự 
hùng cường về cả kinh tế và quân sự; cuộc cải 
cách Minh Trị Duy Tân mặc dù cách đây 150 
năm nhưng vẫn được các học giả trong và ngoài 
Nhật Bản nhắc đến như một mốc son đưa quốc 
gia này trở thành cường quốc ngang hàng với 
các nước tư bản Âu - Mỹ cuối thế kỉ XIX. Cuộc 
cải cách toàn diện này đã tạo ra những tiền đề 
thuận lợi cho sự giải phóng những tiềm năng 
khổng lồ của đất nước “Mặt trời mọc”. Bản chất 
của 30 năm Duy tân Minh Trị là quá trình dân 
tộc Nhật Bản nhìn văn minh châu Âu để tự khai 
sáng tinh thần cho chính mình. Từ bài học thức 
tỉnh về “Thoát Á luận”, Nhật Bản đã "thoát Á" 
thành công khi biết phát huy tinh thần quả cảm, 
dám xả thân của các võ sĩ đạo, biết giữ lấy 
những giá trị đạo đức thuần túy "Nhân, Nghĩa, 
Lễ, Trí, Tín" của Khổng giáo trong khi loại bỏ 
phần chính trị và các thiết chế bắt nguồn từ đó, 
nhất là hệ thống thi cử từ chương đã đè nặng 
trong lịch sử. Cuộc cải cách đã thu được thành 
công và tiếng vang lớn, tạo cơ sở vững chắc 
giúp Nhật Bản phát triển xứng tầm một nước 
văn minh, hiện đại, có nền kinh tế phát triển 
hàng đầu thế giới. 
Cuộc cách mạng trong tư tưởng luôn là 
màn dạo đầu của cuộc cách mạng trong thực 
tiễn. Đối với Nhật Bản, cách ly/cắt đứt mối liên 
hệ về mặt tư duy với Trung Quốc và chuyên 
tâm vào nỗ lực hiện đại hóa đất nước, hội nhập 
với phương Tây là một quyết định dũng cảm và 
đầy lí trí. Người Nhật đã ý thức được rằng: 
Điều quan trọng nhất là phải thoát khỏi cái văn 
hóa của Trung Quốc tức là văn hóa Khổng 
giáo. Cái văn hóa đó nó tha hóa người trí thức, 
nó không nhìn nhận sự suy nghĩ và hành động 
độc lập của cá nhân như là một giá trị. Trái lại 
nó coi cái chữ “trung” (trung thành) với nhà 
cầm quyền như một giá trị cơ bản”. Trên nền 
của tư duy lí, người Nhật Bản đã sớm nhận thức 
được rằng: suy cho cùng, phát triển chỉ đạt 
được từ đổi mới và sáng tạo. Và những cản trở 
đáng kể nhất cho sự đổi mới và sáng tạo là 
những cản trở nội tại, nằm ngay trong chính bản 
thân mình để giải phóng năng lực mọi mặt của 
đất nước cho phát triển, đương đầu và thích 
nghi được với một thế giới đầy biến động và 
thay đổi không ngừng. Và quan trọng hơn: 
không sa vào những bẫy vô hình, do sự vô tình 
hay cố ý của con người hoặc ngẫu nhiên của 
lịch sử tạo ra. Với tư duy đi trước thời đại, 
người Nhật cũng tỉnh táo nhận ra rằng: “Thoát 
Á” hay “thoát Trung” nghĩa là thoát cái quê 
mùa lạc hậu, hạn chế của các nước châu Á 
nhưng vẫn giữ lại cái gốc tinh hoa của mình 
trong văn hóa Khổng giáo; du nhập khoa học kỹ 
thuật của Tây phương nhưng vẫn giữ bản sắc 
của Nhật Bản. Triều đình và những trí thức 
Nhật Bản, một mặt đã nhận thức được những 
hạn chế của nền giáo dục Nho giáo trong thời 
kỳ mới, mặt khác họ vẫn thấy được giá trị của 
Nho giáo trong việc giáo dục đạo đức, nhất là 
giáo dục lòng trung thành, xây dựng đất nước 
Nhật Bản theo chủ trương “nước giàu binh 
mạnh”. Trong bối cảnh của nước Nhật thế kỉ 
XIX, những tư tưởng cải cách của Fukuzawa 
Yukichi hết sức sâu sắc, thiết thực, đáp ứng yêu 
cầu cấp bách của thực tiễn lịch sử Nhật Bản lúc 
đương thời và đóng vai trò quan trọng, tạo tiền 
đề tư tưởng cho công cuộc Duy Tân Minh Trị. 
Thoát Á luận của Yukichi trở thành tác phẩm 
làm thay đổi lịch sử nước Nhật, thay đổi tư duy 
của cả một dân tộc để xây dựng nước Nhật hiện 
đại và cho thấy sự mạnh mẽ, vĩ đại của một dân 
tộc đã dũng cảm không chịu đầu hàng số phận 
và dám đối mặt với những thách thức của lịch 
sử để vươn lên hàng đầu thế giới. Kinh nghiệm 
lịch sử cũng cho thấy: trước mỗi giai đoạn có 
tính bước ngoặt, lịch sử luôn đặt ra cho mỗi 
quốc gia-dân tộc những nhiệm vụ chiến lược và 
thách thức to lớn; đòi hỏi sự quyết tâm, ý chí, 
sự chung sức đồng lòng (thậm chí là sự hy sinh) 
của cả một dân tộc để vượt qua và tiếp tục đi 
lên. Để đưa công cuộc Cải cách Minh Trị thành 
công, người Nhật đã sớm thức tỉnh yêu cầu phải 
vượt qua những tư tưởng nhận thức lạc hậu để 
đón nhận những tư tưởng mới, tiến bộ, hiện đại 
và tư duy phát triển để đưa đất nước thoát khỏi 
nghèo nàn, tụt hậu và thông qua những chính 
sách cải cách tiến bộ để giải phóng năng lực 
mọi mặt của đất nước. Vấn đề đổi mới tư duy 
D.D. Minh, V.T. Hoa / VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 72-89 89 
nhận thức về hội nhập và phát triển được người 
Nhật xác định là khâu đột phá, có ý nghĩa mở 
đường cho những biến đổi xã hội mạnh mẽ thời 
kỳ Minh Trị. Đồng thời, tư tưởng cải cách, tiếp 
thu văn minh nhân loại đi đôi với giữ gìn, phát 
huy giá trị tinh hoa của dân tộc; kết hợp tinh 
hoa nội ngoại để xây dựng, phát triển đất nước 
của Nhật Bản vẫn là bài học cho các quốc gia 
trên con đường hiện đại hóa, xây dựng phát 
triển đất nước hôm nay. 
Tài liệu tham khảo 
[1] Lý Minh Tuấn, Tứ thư bình giải, NXB Tôn 
giáo, 2011. 
[2] Vũ Dương Ninh, Nguyễn Văn Kim, “Một số 
chuyên đề lịch sử thế giới”, tập 2, NXB. Đại học 
Quốc gia, Hà Nội, 2008. 
[3] Fukuzawa Yukichi, Phúc Ông tự truyện (Phạm 
Thu Giang dịch), NXB.Thế giới, 2017. 
[4] George.B.Sansom, Lược sử văn hóa Nhật Bản, tập 
2, NXB. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1989. 
[5] Trung Quốc cận đại giản sử, NXB. Nhân dân 
Thượng Hải, 1975. 
[6] Phan Đại Liên, Lịch sử Nhật Bản, NXB. Văn hóa 
Thông tin, Hà Nội, 1995. 
[7] Fukuzawa Yukichi, (Phạm Hữu Lợi dịch), 
“Khuyến học” hay những bài học về tinh thần độc 
lập tự cường của người Nhật Bản, Nxb Iwanami 
Bunko Tri thức và phát triển, NXB Trẻ, 2017. 
[8] Vũ Khiêu, Nho giáo và phát triển ở Việt Nam, 
NXB. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997. 
[9] Francois Jullien, (Nguyên Ngọc dịch), Minh triết 
phương Đông và Triết học phương Tây hay thể tạng 
khác của Triết học, editions du Seuil, Février, 1998. 
[10] Nguyễn Thị Hồng Vân, Cơ cấu xã hội Nhật Bản 
thời Cận thế, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 
4/2009. 
[11] Đào Trinh Nhất, Nhật Bản Duy Tân 30 năm, 
Đông Phương xuất bản, Sài Gòn, 1936. 
[12] Liên hiệp Các Hội KH&KT Việt Nam, Tạp chí 
Nhà quản lí, 27(9)/2005. 
[13] Fukuzawa Yukichi, (Hải Âu, Kuriki Seiichi dịch) 
“Thoát Á luận”, 1885. 
cuu/thoat_a_luan.html 
[14] Fukuzawa Yukichi, Lê Huy Vũ Nam, Nguyễn 
Anh Phong dịch), Bàn về văn minh (First 
published in 1875; NXB. Thế giới, 2018. 
[15] Fukuzawa Yukichi, (Phạm Hữu Lợi dịch), Khuyến 
học hay những bài học về tinh thần độc lập tự 
cường của người Nhật Bản, NXB. Iwanami 
Bunko Tri thức và phát triển, NXB. Trẻ, 2017.