Về tiêu chí xác định tộc người ở một số nước trên thế giới

thuyết phục về văn hóa, ngôn ngữ của tộc người 
bị nghi ngờ16. Ông cho rằng người Kachin không 
thể tìm thấy trong bất cứ một thuộc tính văn hóa 
nào mà tất cả họ chia sẻ. Tính riêng biệt của người 
Kachin chỉ có thể hiểu được khi xem xét cơ cấu các 
mối quan hệ của họ với những người láng giềng, 
là người Shan, những người mà với các tiêu chuẩn 
thông thường phải được coi là một nhóm tộc người 
riêng. Ông kết luận: “Các qui ước thông thường về 
các nhân tố tạo nên một văn hóa một xã hội đã tạo ra 
không còn phù hợp nữa”. Ông khẳng định, tổ chức 
xã hội cơ bản hơn văn hóa.
Nhà nhân học Michael Moeman, khi nghiên 
cứu về các mối quan hệ tộc người ở Thái Lan (năm 
1965), tập trung vào tộc người Lự, ông cho rằng, 
ngôn ngữ, văn hóa và tổ chức xã hội trong tộc 
người không hoàn toàn tương đồng với nhau, do 
vậy không cần phải có một nền văn hóa đặc trưng17.
Năm 1969 Fredrik Barth, trong cuốn sách 
“Nhóm tộc người và biên giới tộc người” (ở phần 
giới thiệu), ông cho rằng: Trong khi không có một 
16. Cuốn sách này đã được Viện Dân tộc học Việt Nam dịch ra tiếng 
Việt, bản dịch lưu tại Thư viện Viện Dân tộc học
17. Michael Moeman (1965), Ethnic iđentification in a Complex - 
civilization Who are the Lue ? American Anthropologist.
KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ 
44 JOURNAL OF ETHNIC MINORITIES RESEARCH
tập hợp các đặc điểm văn hóa nào là bền vững để 
phân biệt nhóm tộc người này với nhóm tộc người 
khác thì không thể lấy các tiêu chí văn hóa làm các 
đặc trưng cơ bản để xác định các nhóm tộc người18.
Giáo sư Chares F.Keyes ở trường Đại học 
Washington tại Seattle Hoa Kỳ, người đã có nhiều 
năm cùng cộng tác với Viện Dân tộc học Việt Nam, 
tán đồng với quan điểm của các nhà khoa học trên 
(E.R.Leach, M.Moeman, F.Barth v.v) ông đã viết 
một loạt bài về xác định tộc người nói chung, ở các 
nước châu Á như Thái Lan, Trung Quốc, Việt Nam 
nói riêng (đã dẫn), Một học sinh người Việt Nam 
của ông là Phan Ngọc Chiến đã có bài giới thiệu về 
tiêu chí đặc điểm văn hóa trong xác định thành phần 
tộc người của ông (tại Hội thảo năm 2002 ở thành 
phố Hồ Chí Minh).
Theo Ch. F.Keyes: “Một tộc người phải được 
quan niệm là một cộng đồng người, kết hợp với 
nhau về một dòng dõi chung mà họ cùng chia sẻ, 
nhưng không giống như dòng họ trong gia phả, 
bằng cách chỉ ra cụ thể một ông hay bà tổ chung và 
không nhất thiết phải là một sự kiện có thật, chỉ có 
niềm tin có chung một dòng dõi cũng có giá trị như 
chung một dòng dõi có thật”19.
Trong khi đó nhà nhân học Canada đã có nhiều 
năm hợp tác nghiên cứu với Viện Dân tộc học 
Việt Nam, lại đề cao đặc điểm văn hóa. Theo ông, 
văn hóa cho phép chúng ta trả lời những câu hỏi: 
“Chúng ta là ai, tại sao và như thế nào chúng ta 
khác với người khác, cái gì phân định chúng ta vào 
trong các phạm trù xã hội được xây dựng dựa trên 
nền tảng về tuổi, giới, dòng dõi, địa vị hôn nhân, tài 
sản, nghề nghiệp, kỹ năng quyền lựcNhững phạm 
trù nhấn mạnh khác nhau tùy theo thế giới quan được 
xem xét”. “Quan điểm dân tộc học trung tâm (ethno 
- centric) cũng hàm ý rằng các nhà phát triển không 
hiểu hay từ chối việc thừa nhận khả năng tồn tại của 
nền văn hóa bản địa truyền thống”. Tóm lại, văn hóa 
cho phép chúng ta xây dựng hiện thực của chúng 
ta20.
Gần đây, trong một số tài liệu của Liên hợp 
quốc, khi viết về các dân tộc (tộc người) bản địa, họ 
18. Bath Fredric (1969), Introduction in Group and Boundaries 
Boston Little Brown.
19. Phan Ngọc Chiến, “Quan điểm của một số nhà khoa học phương 
Tây về tiêu chí đặc điểm văn hóa trong việc xác định thành phần 
dân tộc ở Việt Nam”, Hội thảo bàn về tiêu chí xác định lại thành 
phần dân tộc ở Việt Nam , thành phố Hồ Chí Minh ngày 18/10/2002.
20. Don Mccaskill (2005), Từ người các bộ tộc thiểu số: Sự chuyển 
đổi của các dân tộc bản địa: Một cuộc tranh luận lý thuyết, trong 
Hợp tuyến “Tính dân tộc và quan hệ dân tộc ở Việt Nam và Đông 
Nam Á” Hà Nội.
nhấn mạnh đến: Tính cộng đồng, ý thức tự nhận của 
người dân và dân số. Người ta cho rằng, một dân tộc 
muốn tồn tại được phải có một dân số nhất định, ít 
nhất là 10 vạn người, nếu không sẽ bị đồng hóa bởi 
các dân tộc cùng cư trú, nhất là bởi các dân tộc có 
dân số đông hơn.
Như vậy cho đến nay, vấn đề xác định tiêu chí 
hay đặc trưng của tộc người, trên thế giới vẫn còn 
những ý kiến khác nhau. Vấn đề là căn cứ vào tình 
hình thực tế, chúng ta phải xác định lấy những tiêu 
chí của chúng ta để có thể áp dụng được trong cả 
nước ở giai đoạn hiện nay.
Ở Việt Nam, nhằm phục vụ công tác nghiên cứu 
XĐTPDT, từ thập niên 1970 đến nay đã có 6 hội 
thảo bàn về tiêu chí XĐTPDT, tạm chia thành ba 
đợt. 
Đợt 1 gồm hai cuộc hội thảo tại Hà Nội vào 
tháng 6 và tháng 11 năm 1973 do Viện Dân tộc học 
tổ chức. Đợt 2 gồm hai cuộc hội thảo vào tháng 7 và 
tháng 10 năm 2002 tại Hà Nội và Tp. Hồ Chí Minh 
do Viện Dân tộc học tổ chức. Đợt 3 gồm hai cuộc 
hội thảo tại Hà Nội vào năm 2014 do hội đồng Khoa 
học Công nghệ Ủy ban Dân tộc tổ chức. 
Trong các cuộc hội thảo, những vấn đề lý thuyết 
được giới thiệu và phân tích. Kinh nghiệm các nước 
trên thế giới và khu vực áp dụng vào điều kiện Việt 
Nam được trao đổi và thảo luận. Mặc dù còn đôi 
khác biệt, nhưng ý kiến chung tương đối thống nhất 
là: Khác với Liên Xô, cũng khác với Trung Quốc, 
Việt Nam không coi lãnh thổ tộc người, đặc điểm 
kinh tế, nguồn gốc lịch sử là các tiêu chí XĐTPDT. 
Các yếu tố tâm lý, nguồn gốc lịch sử trong một số 
trường hợp nằm trong đặc điểm văn hóa hay ý thức 
dân tộc. Vì thế, kết luận chung là các nhà Dân tộc 
học Việt Nam trước sau vẫn thống nhất chỉ áp dụng 
ba tiêu chí XĐTPDT, bao gồm ý thức tự giác tộc 
người, đặc điểm văn hóa và ngôn ngữ, ngoài ra, tùy 
từng vùng, từng dân tộc có thể áp dụng thêm các 
tiêu chí mềm nhưng linh hoạt và bảo đảm tính khoa 
học. Trong ba tiêu chí, tiêu chí đặc điểm văn hóa 
hàm ý có chung một số đặc trưng chứ không phải 
có chung tất cả các thành tố văn hóa. Để XĐTPDT, 
cần áp dụng cả ba tiêu chí, mỗi tiêu chí được nghiên 
cứu không đơn lẻ, mà trong mối quan hệ tổng thể 
với các tiêu chí khác, không có tiêu chí nào là duy 
nhất mà chỉ có sự tổng hòa của các tiêu chí, do các 
tiêu chí kết hợp lại. 
Đây là những kết luận đúng đắn, phù hợp với 
điều kiện nước ta, là thành tựu khoa học, thực tiễn 
có ý nghĩa to lớn của công tác XĐTPDT Việt Nam.
KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ
45Volume 8, Issue 1
Tài liệu tham khảo
Phan Ngọc Chiến (2002), Quan điểm của một 
số nhà khoa học phương Tây về tiêu chí đặc 
điểm văn hóa trong việc xác định thành phần 
dân tộc ở Việt Nam, Hội thảo bàn về tiêu chí 
xác định lại thành phần dân tộc ở Việt Nam, 
thành phố Hồ Chí Minh ngày 18/10/2002.
Khổng Diễn (1995), Dân số và dân số tộc người 
ở Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
Khổng Diễn (2002), Một số vấn đề về xác định 
lại thành phần dân tộc ở Việt Nam. Kỷ yếu 
Hội thảo bàn về tiêu chí xác định lại thành 
phần dân tộc ở Việt Nam (tại Hà Nội ngày 
02. 7. 2002, thành phố Hồ Chí Minh ngày 
18.10.2002).
Hoàng Quang Học (chủ biên, 1995), Nhận biết các 
dân tộc Trung Quốc, Nxb. Dân tộc, Bắc Kinh;
Nguyễn Duy Thiệu (1996), Cấu trúc tộc người ở 
Lào, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
Hách Thời Viễn, Dương Cảnh Sở (1998), Ý thức 
dân tộc, Tạp chí Dân tộc, Bắc Kinh, tháng 10.
Bath Fredric (1969), Introduction in Group and 
Boundaries, Boston Little Brown.
Iu.V.Bromley (1973), Tộc người và dân tộc học, 
Moscơva.
Iu.V.Bromley (1969), Tộc người và nội tộc hôn, 
Dân tộc học Xô Viết, số 6. Michael Moeman 
(1965), Ethnic iđentification in a Complex 
- civilization Who are the Lue? American 
Anthropologist.
Shelepov G.V (1968), Nguồn gốc chung như là 
một đặc điểm của cộng đồng tộc người, Dân 
tộc học Xô Viết, số 4.
N.N. Tsebocsarov (1967), Vấn đề phân loại các 
cộng đồng người trong các tác phẩm của các 
học giả Xô Viết, Dân tộc học Xô Viết, số 4.
N.N.Tsebocsarov (1964), Những vấn đề nguồn 
gốc của các dân tộc cổ đại và hiện đại, Nxb. 
Khoa học, Moscơva.
S.I.Bruc (1962), Các quá trình phát triển tộc 
người và những nguyên tắc phân loại tộc 
người trong “Dân số và phân bố các dân tộc 
trên thế giới”, Nxb. Viện Hàn lâm Khoa học 
Liên Xô, Moscơva.
Don Mccaskill (2005), Từ người các bộ tộc 
thiểu số: Sự chuyển đổi của các dân tộc bản 
địa: Một cuộc tranh luận lý thuyết, trong 
Hợp tuyến “Tính dân tộc và quan hệ dân tộc 
ở Việt Nam và Đông Nam Á” Hà Nội.
Charles F.Keyes (2002), Những tộc người ở 
châu Á: Những vấn đề khoa học và chính trị 
trong việc phân loại các nhóm người ở Thái 
Lan, Trung Quốc và Việt Nam, Journal of 
Asian Studies, số 4.
V.I.Kozlov (1979), Bàn về phân loại cộng đồng 
tộc người, trong “Dân tộc học đại cương”, 
Nxb. Khoa học, Moscơva.
V.I.Kozlov (1970), Tộc người và kinh tế tộc người, 
Dân tộc học Xô Viết, số 6.
Lao National Front for Construction (2005), The 
Ethnics Group in Lao PDR, Vientian.
Mặt trận Lào xây dựng đất nước, Thông tư 
hướng dẫn phổ biến, sử dụng tên gọi số 
lượng các dân tộc tại nước CHDCND Lào, 
số 004/TMX ngày 20.01.2009.
THE CRITERIA FOR DETERMINING ETHNIC GROUPS
IN A NUMBER OF COUNTRIES AROUND THE WORLD
Khong Dien
Institute of Anthropology
Email: khongdiendth@yahoo.com
Received: 22/2/2019
Revised: 28/2/2019
Accepted: 15/3/2019
DOI:
https://doi.org/10.25073/0866-773X/260
Abstract: Determining the ethnic composition to manage 
the population, to build and develop an independent nation, 
has long been interested in many countries around the world. 
The paper analyzes different perspectives and opinions on 
ethnicity and ethnic composition, mainly in the 20th century 
and early 21st century of scientists in some countries around 
the world. Thereby, providing dialectical view in making 
criteria for determining ethnic composition in Vietnam in the 
current period.
Keywords: Human race; Criteria for determining ethnic 
groups; Native culture; National language; The sense of self-
awareness among human race.