Hệ thống tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam trong tiến trình phát triển văn học trung đại Việt Nam

mạnh mẽ với nhiều tên tuổi và hàng trăm thi tập. Các thể văn cũng đạt thành tựu rực rỡ với các thể
chiếu, biểu, hịch, cáo, phú, văn bia, luận, thuyết, nghị, biện... Các tác giả viết kí đã để lại những
trước tác trứ danh như Vũ Phương Đề, Trần Tiến, Lê Hữu Trác, Trần Trợ, Phạm Đình Hổ, Lý Văn
Phức, Cao Bá Quát. Truyện truyền kì đạt nhiều thành tựu qua sáng tác của tác giả Lê Thánh Tông,
Nguyễn Dữ, Đoàn Thị Điểm. Tiểu thuyết lịch sử là tác giả Nguyễn Khoa Chiêm, Ngô Gia văn
phái. Nhìn chung các thể loại văn học được sáng tác bằng chữ Hán đã đạt đến thành tựu cao về nội
dung và hình thức.
Cũng từ thế kỉ XV, các thể loại văn học viết bằng chữ Nôm phát triển mạnh mẽ, cho thấy
quá trình chuyển mình của nền văn học. Thơ Nôm với nhiều tác giả như Nguyễn Trãi, Lê Thánh
Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Thị Hinh, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Tú Xương. Sang
thế kỉ XVI – XVII, các thể loại văn học nội sinh của dân tộc xuất hiện như hát nói với các tác giả
Lê Đức Mao, Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Chu Mạnh Trinh; ngâm khúc viết theo thể song
thất lục bát của các tác giả Đào Duy Từ, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Gia Thiều, Lê Ngọc Hân, Phạm
Thái, Nguyễn Du, Phan Huy Ích, Cao Bá Nhạ, Phan Huy Thực, Hoàng Quan; truyện thơ theo thể
lục bát đạt đến đỉnh cao với các sáng tác của Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu.
23
Nguyễn Thị Thanh Chung
2.3.4. Phát triển tác gia văn học cùng tổ chức và dòng tộc
Sự phát triển mạnh mẽ của các tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam còn phải kể đến quá
trình phát triển của các tổ chức văn học, các dòng phái văn học. Có thể kể đến các tổ chức như
hội Tao đàn, Chiêu Anh các, hội Hướng thiện. . . Hội Tao đàn ra đời vào thế kỉ XV là một thi xã
cung đình có quy mô lớn đầu tiên ở nước ta do vua Lê Thánh Tông lập ra, tập hợp 28 tác giả văn
tài. Chiêu Anh các do Mạc Thiên Tứ (1718-1780) khởi xướng vào năm 1736 ở Hà Tiên gây dựng
sự phát triển mạnh mẽ của vùng văn học. Hội Hướng thiện do Vũ Tông Phan và Nguyễn Văn Siêu
đứng đầu đã tạo thành một phong trào văn học ở Thăng Long – Hà Nội trong thế kỉ XIX..
Các dòng phái văn học ở Việt Nam thời trung đại còn hệ thuộc vào các dòng tộc. Tác giả
văn học Việt Nam kế thừa truyền thống dòng họ trở thành những tập thể tác giả tạo được dấu ấn
sâu sắc trong dòng chảy văn học Việt Nam. Số lượng tác giả có mối quan hệ gia tộc khá lớn và
tạo nên những tiếng vang. Đến khoảng thế kỉ XVIII, những dòng họ văn nhân nổi tiếng gồm dòng
văn họ Ngô Thì, dòng văn họ Phan Huy, dòng văn họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu, dòng văn họ
Nguyễn ở Tiên Điền. Những dòng học có nhiều tác giả văn học với những trước tác đồ sộ như hoạt
động văn học của Ngô gia văn phái hơn trăm năm, gồm bốn thế hệ chính bắt đầu từ Ngô Thì Ức,
kéo dài suốt thế kỉ XVIII đến nửa đầu thế kỉ XIX. Tác giả thuộc Ngô Gia tiêu biểu gồm Ngô Thì
Ức, Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Đạo, Ngô Thì Nhậm, Ngô Thì Chí, Ngô Thì Trí, Ngô Thì Hoàng, Ngô
Thì Hương, Ngô Thì Du, Ngô Thì Điển, Ngô Thì Lữ. Những dòng văn góp phần thúc đẩy nền văn
học nước nhà và khẳng định sự phát triển vượt bậc của tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam.
2.4. Giai đoạn chuyển biến lực lượng sáng tác từ nửa sau thế kỉ XIX
Sự chuyển biến lực lượng sáng tác nửa sau thể kỉ XIX là dấu ấn của nhiều điều kiện lịch sử,
trong đo phải kể đến hai yếu tố chính là chính trị và văn tự. Sự xuất hiện của thực dân Pháp với sự
chuyển đổi của hình thức xã hội từ chế độ phong kiến sang chế độ thực dân nửa phong kiến. Văn
tự cũng có sự thay đổi mạnh mẽ với sự xuất hiện và thống lĩnh của chữ quốc ngữ. Hai yếu tố chính
trị và văn tự đã thúc đẩy sự chuyển biến lực lượng sáng tác văn học. Lực lượng sáng tác văn học
bao gồm nhóm tác giả văn học Hán Nôm là trí thức Nho giáo cổ điển, nhóm tác giả văn học Hán
Nôm Việt Nam là tầng lớp sĩ phu tân tiến và nhóm tác giả văn học là trí thức mới dùng chữ quốc
ngữ. Trong tiến trình phát triển hệ thống tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam, giai đoạn cuối thế
kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX diễn ra chuyển biến của lực lượng sáng tác, phân chia thành nhóm tác
giả văn học Hán Nôm Việt Nam là trí thức Nho giáo cổ điển và sĩ phu tân tiến.
2.4.1. Tác giả văn học Hán Nôm là trí thức Nho giáo cổ điển
Học giả Trịnh Văn Thảo nhận định: “Những trí thức Nho giáo rất coi trọng kiến thức, tôn
trọng các quy tắc nghi lễ, có nghĩa vụ, có mối quan hệ đan xen với nhà vua (quốc gia) theo những
nguyên tắc đạo đức chính trị của Nho giáo. Ngay cả khi nghiêm khắc giữ mình trong mối liên hệ
giữa một bên là triều đình vinh danh họ và một bên là nhân dân nuôi sống họ, đôi khi đã dẫn họ
vào con đường nổi dậy, thì họ vẫn coi hành động đó là tuân theo những nguyên lý cơ bản của nhà
nước Khổng giáo”[4; 27]. Những tác giả thuộc thế hệ trí thức cổ điển cơ bản trải qua quá trình giáo
dục và thi cử phong kiến, trải qua hệ thống giáo dục truyền thống với các cuộc thi tam trường. Tuy
nhiên, một số tác giả như Cao Bá Nhạ không trải qua việc thi cử vì là con cháu của người cuộc nổi
dậy chống triều đình.
Những tác giả có sự giao thoa với nửa trước thế kỉ như Nguyễn Quang Bích (1832-1890),
Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888), Nguyễn Thượng Phiên (1228-?), Nguyễn Xuân Ôn (1830
24
Hệ thống tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam trong tiến trình phát triển văn học trung đại Việt Nam
-1889), Cao Bá Nhạ (nửa sau XIX), Bùi Hữu Nghĩa (1807-1872), Phạm Văn Nghị (1805 -1880),
Nguyễn Văn Siêu (1799-1872), Trần Bích San (1830-1877), Đỗ Quang (1807-1866), Nguyễn
Trường Tộ (1828-1871), Phạm Phú Thứ (1820-1880), Võ Duy Thanh (1807-?), Nguyễn Miên
Trinh (1820 -1897), Nguyễn Miên Thẩm (1819-1870). . . Những tác giả sáng tác vào nửa thế kỉ
sau như: Nguyễn Khuyến (1835-1909); Lê Ninh (1857-1886), Bùi Xuân Nghi (Nửa sau XIX), Đỗ
Huy Liệu (Nửa sau XIX); Đinh Nhật Tân (1836-1887), Trần Xuân Soạn (1849-1932), Phan Đình
Phùng (1847-1895), Đặng Hữu Phố (1854-1885), Đào Tấn (1845-1907), Vũ Công Tự (1855-1920),
Đoàn Hữu Trừng (1844-1866), Chu Mạnh Trinh (1862-1905), Trần Tế Xương (1870-1907). . .
2.4.2. Tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam thuộc tầng lớp sĩ phu tân tiến
Tầng lớp sĩ phu tân tiến là những người chọn lựa và tham gia vào công cuộc canh tân về
tư tưởng. Xã hội nảy sinh mâu thuẫn phức tạp, trí thức đương thời đứng trước sự lựa chọn giữa
một bên là những người trung thành với triều đình, bảo thủ phục vụ cho ngoại bang và một bên
là những người hướng đến sự lựa chọn nền cộng hòa dân chủ. Có thể xem đây là cuộc đấu tranh
giữa cái cũ và cái mới, truyền thống và hiện đại. Trong cuộc đấu tranh này, “sức mạnh quá khứ (hệ
tư tưởng Nho giáo, nền quân chủ, hệ thống quan lại già cỗi, cộng đồng làng xóm khép kín) có vẻ
như sắp sửa nhanh chóng biến mất”[4; 29]. Tuy nhiên, cái mới của những cuộc cách tân cũng chỉ
đạt được những thắng lợi thoáng qua và nhanh chóng thất bại như các phong trào của cụ Phan Bội
Châu, Phan Chu Trinh.
Tác giả văn học Hán Nôm thuộc tầng lớp sĩ phu tân tiến tiêu biểu gồm Dương Lâm
(1851-1920), Phan Bội Châu (1867-1940), Huỳnh Thúc Kháng (1867-1947), Nguyễn Thượng
Hiền (1868-1925), Nguyễn Quyền (1870-1942), Trần Quý Cáp (1870-1908), Phan Châu Trinh
(1872-1926), Hồ Tá Bang (1875-1943), Hoàng Tăng Bí (1883-1939), Nguyễn Mộng Can
(1885-1953). . .
3. Kết luận
Hệ thống tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam bắt đầu hình thành trong mời thế kỉ với một
số tác giả và một số tác phẩm. Sang thời kì độc lập tự chủ, các tác giả văn học Hán Nôm đã phát
triển hơn trở thành một lực lượng có sức ảnh hưởng trong xã hội, phân chia thành những tác giả
văn học Hán Nôm là tăng lữ, là nho sĩ, là quý tộc. Sang thế kỉ XV, song song với sự phát triển về
kinh tế xã hội và quá trình vận động tự thân của nền văn học, hệ thống tác giả văn học Hán Nôm
có bước phát triển mạnh mẽ của hệ thống tác giả văn học biểu hiện ở sự phong phú của các tầng
lớp xuất thân, quá trình mở rộng của các vùng miền, sự nở rộ các thể loại văn học, sự bề thế của
các dòng phái, tổ chức hoạt động văn chương. Cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX bước vào giai đoạn
chuyển mình mạnh mẽ của đội ngũ tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam vì ngoài tầng lớp tác giả
theo tư tưởng cổ điển đã xuất hiện các sĩ phu tân tiến, đồng thời với sự xuất hiện của tầng lớn tác
giả tân học. Như vậy, hệ thống tác giả văn học Hán Nôm Việt Nam đã trải qua những quá trình
hình thành, phát triển và chuyển biến, góp phần thúc đẩy sự phát triển nền văn học dân tộc trong
chặng đường hai mươi thế kỉ.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Đỗ Thu Hiền, 2006. “Các loại hình tác giả trong văn học Lý Trần”, Văn học Việt Nam thế kỉ
X-XIX – những vấn đế lí luận và lịch sử. Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[2] Nguyễn Phạm Hùng, 1998. Thơ Thiền Việt Nam – những vấn đề lịch sử và tư tưởng nghệ thuật.
Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
25
Nguyễn Thị Thanh Chung
[3] Trần Nghĩa, 2006. “Một số vấn đề về quan hệ Việt Nam – Trung Quốc dưới thời trung đại”,
Văn học Việt Nam thế kỉ X-XIX – những vấn đế lí luận và lịch sử. Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[4] Trịnh Văn Thảo, 2013. Ba thế hệ trí thức người Việt (1862-1954) - Nghiên cứu lịch sử xã hội.
Nxb Thế giới, Hà Nội.
ABSTRACT
System of the Han – Nom literature authors of Vietnam
in the Medieval literature development process of Vietnam
Nguyen Thi Thanh Chung
Faculty of Philology, Hanoi National University of Education
System of the Han – Nom literature authors of Vietnam in the Medieval literature
development process of Vietnam. This article will give an overview of the development of Han
Nom literature authors of Vietnam from the first century to the twentieth century with four stages.
Literature authors was developed for ten centuries with some authors and some works. Entering the
era of independence, literature authors further developed, who were clergies, scholars and noble
people. Up to the fifteenth century, literature authors achieved the powerful developments of the
literature system. In the late nineteenth century and early twentieth century, literature authors force
entered its strong transition period.
Keywords: System of authors, Authors of Han Nom literature, Medieval literary, the
Medieval literature development.
26