Chất thơ trong kịch bản văn học của Lưu Quang Vũ

i ông thêm một lần sống lại “Phải đắp thêm bùn ao vào gốc cây,
rồi còn làm giàn cho dưa. . . Mùa xuân này, lộc non lên tốt phải biết, chẳng mấy chốc, cả khu vườn
sẽ um tùm lá xanh” [9;42]. Khu vườn cũng là nơi chối bỏ ông dưới thân xác anh hàng thịt “lúc ông
chiết cây cam, bàn tay giết lợn của ông làm gãy tiệt mấy cái chồi non, chân ông to bè như cái xẻng,
69
Bùi Hải Yến
giẫm lên nát cả cây sâm quý mới ươm!” [9;67]. Lời dặn “nhớ chăm sóc khu vườn” cũng là những
trăn trối cuối cùng của ông với vợ và các con. Kết thúc bi kịch “mượn xác”, hồn ông Trương Ba
được “giải thoát” hòa cùng “vườn cây rung rinh ánh sáng”, “giữa màu xanh cây vườn”, “trong mỗi
trái cây cái Gái nâng niu”. Hình ảnh cái Gái lấy những hạt na trong quả na vừa ăn, vùi xuống đất
cho mọc thành cây mới, “để những cái cây sẽ nối nhau mà lớn lên, mãi mãi” thể hiện sự trường tồn
của tâm hồn Trương Ba, sự vĩnh cửu của lòng tốt trong đời.
Bến Tằm cũng là một chi tiết bình dị mà nên thơ khác trong Hồn Trương Ba, da hàng thịt.
Đó là nơi lần đầu ông Trương Ba gặp rồi nên duyên cùng vợ, Bến Tằm cũng chính là “phép thử”
của bà Trương Ba để nhận ra chồng mình khi lần đầu thấy ông trong xác anh hàng thịt, là cứu cánh
lôi ông ra khỏi phút đam mê thể xác với vợ anh hàng thịt, đồng thời là kỉ niệm đẹp đẽ, vẹn nguyên
mà Trương Ba mang theo trong lần ra đi mãi mãi: “Cuộc đời mỗi chúng ta rồi sẽ qua đi, nhưng cái
ngày tôi gặp bà ở bến Tằm năm xưa, thì còn lại mãi mãi. . . ” [9;78].
Trong vở Ông vua hóa hổ,“cỏ” là một hình ảnh độc đáo, thi vị và mang một ý nghĩa nghệ
thuật lớn lao. Được lặp đi lặp lại tới 59 lần trong suốt câu chuyện, cỏ xuất hiện khắp nơi với nhiều
trạng thái: cỏ tóc tiên mềm như lụa, lá cỏ xanh, lá cỏ dịu hiền, hoa cỏ thơm, cỏ ngát sương đêm,
cỏ mượt như tóc ai óng ả, cỏ không lời, cỏ lãng quên, cỏ xuân xanh, cỏ biếc, cỏ úa, cỏ khô héo, cỏ
gianh, cỏ mật, cỏ là dân, là lòng tốt trong đời,. . . và đồng thời là tên của nhân vật nữ chính – Thảo.
2.2.2. Chất thơ từ các thành phần ngoài cốt truyện
Thông thường, để đáp ứng yêu cầu về tính tập trung cao độ của côt truyện, kịch bản không
dung chứa những chi tiết thừa, rườm rà, những đoạn trữ tình ngoại đề. Những vở kịch vi phạm
nguyên tắc này thường chỉ để đọc chứ khó dựng vở, hoặc nếu được dựng thì cũng sẽ bị cắt đi
những chỗ “thừa” ấy. Tuy nhiên, Lưu Quang Vũ dường như là một ngoại lệ. Khảo sát 5 kịch bản
của ông, điều gây ấn tượng với chúng tôi là sự xuất hiện thường xuyên của những bài đồng ca,
những đoạn thơ, những bài hát được chêm, xen khi thì ở phần khai từ khi thì ở giữa hay cuối vở
kịch.
Vở kịch Ông vua hóa hổ dài 1.836 dòng thì có tới 166 dòng thơ, con số này ở Ngọc Hân
công chúa còn lớn hơn với 294 dòng thơ (cả vở dài 2.219 dòng). Trong vở Ông vua hóa hổ, đoạn
“Khai từ”, bài hát lên đường, bài hát của những ngọn lửa, bài hát đồng ca (cuối các cảnh I, II, IV,
VII), bài hát đồng dao của mấy đứa trẻ, bài thơ của Thảo. . . đều là những vần thơ da diết. Vở kịch
mở đầu và kết thúc cùng với “Bài hát của những cô gái hái cỏ” với những ca từ trong trẻo: “Sáng
mùa xuân chúng ta đi hái cỏ/ Cỏ non mềm như lụa, cỏ tóc tiên/ Lá cỏ xanh, lá cỏ dịu hiền/ Hoa cỏ
thơm, hoa tóc tiên tím đỏ/ Hồn của ngàn hoa cỏ ngát sương đêm. . . ” [9;83]. Không chỉ có thế, nội
dung của cả vở kịch đã được thâu vào lời hát của Thảo ngay ở đoạn “Khai từ”: “Em hóa thành lá
cỏ/ Cho người em yêu được trở lại làm người/em làm cỏ không lời/ Cho chàng là Tiếng Nói. . . Em
hóa thành sắc cỏ để yêu thương” [9;84]. Trong vở Ngọc Hân công chúa, đoạn “Khai từ” hay đoạn
đầu và cuối mỗi cảnh đều có các bài hát đồng ca, các nhân vật cũng đều dùng thơ ca (hát) mà đối
đáp. Chẳng hạn, ở đoạn “Khai từ” là lời khóc than da diết của Ngọc Hân trước cái chết của chồng:
“Nguyễn Huệ chàng ơi/ Em gọi ngàn câu không một tiếng trả lời/ Đôi mắt kia đã khép trong đá
lạnh. . . Kiếp này chưa trọn chữ duyên/ có chăng kiếp khác vẹn tuyền lửa hương” [9;148].
Trong nhiều vở kịch, đặc biệt là kịch lịch sử, Lưu Quang Vũ luôn khai thác tối đa chất thơ
qua những yếu tố ngoài cốt truyện, những đoạn “trữ tình ngoại đề” và đạt được thành công trong
đa số các trường hợp như vậy.
70
Chất thơ trong kịch bản văn học của Lưu Quang Vũ
2.2.3. Ngôn ngữ nhân vật cô đọng, hàm súc, giàu hình ảnh
Trong văn học nói chung, thể loại kịch nói riêng, từ sau năm 1975 đến nay, đề tài đời tư
thế sự cùng xu hướng “tiểu thuyết hóa” tăng lên khiến cho ngôn ngữ văn học cũng ngày càng ít đi
chất thơ, thay vào đó là chất đời thường, dân dã. Lưu Quang Vũ dường như nằm ngoài xu thế này.
Các tác phẩm của anh dù là thơ, văn xuôi, đặc biệt là kịch tạo dấu ấn riêng với sự gia tăng chất thơ
trong ngôn ngữ biểu đạt, đem đến những câu văn giàu cảm giác, giàu hình ảnh, hướng vào nội tâm
với nhịp điệu khoan hòa, sâu lắng. Nói như nhà nghiên cứu kịch Lê Thị Hoài Phương, “Các nhân
vật của anh nói – đối thoại và độc thoại bằng thứ ngôn ngữ súc tích, đa nghĩa, nhiều hình ảnh và
lấp lánh như lời thơ” [6;80].
Ngôn ngữ giàu chất thơ thường bộc lộ trong những suy tưởng, hoài niệm của nhân vật, trước
những chặng đường mới, những lựa chọn khó khăn hay những thời khắc bản lề của cuộc đời.
Trong những mẩu đối thoại của Trương Ba với vợ, với Đế Thích và với xác anh hàng thịt
hay những khi ông độc thoại với chính mình, ta thấy một tâm hồn sáng trong, một nhân cách cao
đẹp thể hiện qua cách hành ngôn ý vị, tinh tế và chừng mực. Hãy nghe đoạn ông phản biện lại Tiên
cờ Đế Thích khi “dụ dỗ” ông nhập vào xác chú bé Tỵ:
“Đế Thích: - Trong thân một đứa bé, ông sẽ có cả một cuộc đời trước mặt.
Trương Ba: - Để rồi, chẳng bao lâu nữa, bà nhà tôi, bạn bè cùng lứa với tôi như bác Trưởng
Hoạt lần lượt nàm xuống, mình tôi vẫn phải sống suốt bao năm tháng dằng dặc. Mình tôi giữa đám
người hậu sinh. Những gì chúng thích thì tôi ghét, những gì tôi thích chúng chẳng ưa. Tôi sẽ như
ông khách ngồi dai ở nhà người ta, mọi khách khác đã về cả rồi, mình vẫn dầm dề nán lại” [9;71].
Hay những đoạn nói chuyện rất “tình” của Trương Ba với vợ:
“Trương Ba: - Tôi với bà lấy nhau chỉ hai bàn tay trắng, cặm cụi làm lụng, đùm bọc nhau
sống qua bao cơn hoạn nạn, giặc giã, đói kém. . . Bây giờ mắt bà đã mờ, trán bà đã nhăn, lòng tôi
đối với bà vẫn nguyên vẹn như thủa gặp bà ở bến Tằm ngày xưa” [9;14].
Trong ngôn ngữ, ngôn ngữ của những cặp tình nhân chắc chắn là thứ ngôn ngữ lãng mạn,
giàu chất thơ nhất. Những ý tình của Ngọc Hân và Nguyễn Huệ, của Thảo và Đạo Hạnh hay của
Minh và Nhâm. . . đã được ngôn ngữ chắp cánh. Hãy nghe:
“Minh: - Ánh trăng bỗng sáng rực cả khu rừng. . . Tiếng con suối thì thầm, tiếng con hoẵng
gọi bạn, con công xanh đang múa bên bờ suối. Con công xanh bị bom làm lạc đàn đêm nay đã trở
về.
Nhâm: - Đám cưới của chúng mình, ánh trăng trên cao và bốn phía mùi hương trầm ngọt
ngào. . . anh yêu!” [9;331] (Điều không thể mất)
Nhân vật trong kịch của Vũ thường là những chủ thể lựa chọn, họ đấu tranh trước những lựa
chọn và kiên định với lựa chọn cuối cùng của mình, khi ấy, họ phát ngôn ra những “chân lí cuộc
sống”. Màn đối thoại Hồn – Xác, những đoạn thoại của Trương Ba, của anh con Cả, của Minh
Không, của Nhâm, của Hoàng Việt. . . là minh chứng. Chẳng hạn trong lời khẳng định của Hoàng
Việt với người quản trang: “Có những điều không thể chết! Những con người từng sống tốt đẹp,
hữu ích, phải còn lại một chút gì của họ trong cuộc sống này, trong tôi, trong bác, trong mỗi việc
ta làm” [9;225].
Ngôn ngữ kịch không chỉ là phương tiện bộc lộ tính cách, hành động của nhân vật, trình
bày xung đột kịch mà còn thể hiện tư tưởng cùng lí tưởng thẩm mĩ của người viết. Chất thơ trong
kịch của Lưu Quang Vũ không phải là sự mơ màng, vô bằng cớ nào đó mà trên hết và trước hết
nó là vẻ đẹp bên trong tâm hồn của mỗi nhân vật trong mỗi tác phẩm của anh, toát lên qua những
phát ngôn của chính họ.
71
Bùi Hải Yến
3. Kết luận
Không phải người đặt những viên gạch đầu tiên dựng xây nền kịch nói Việt Nam nhưng cái
nền ấy nhờ Lưu Quang Vũ mà vững chắc. Mười năm cuối đời song hành với kịch, Lưu Quang Vũ
đã mang đến cho sân khấu kịch và văn học kịch nước nhà cuộc phục sinh mạnh mẽ. Giữa rất nhiều
kịch tác gia thời bấy giờ, ta dễ nhận ra Vũ với một cái “tạng” riêng, và điều đáng kể để làm nên
cái “tạng” ấy chính là chất thi vị của kịch. Người ta nói nhiều đến tính thời sự, chính luận đến chất
triết lí nhân sinh, xã hội. . . nhưng sẽ là thiếu sót nếu không nhận ra chất thơ của đời sống hiện hình
trong từng chi tiết, hình ảnh, tình huống kịch và qua từng đoạn thoại. Chất thơ ấy là mạch nguồn
tưới mát tâm hồn con người giữa những bộn bề, trăn trở của cuộc sống thời Đổi mới, “mở cửa”.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Đoàn Ánh Dương, 2013. Lưu Quang Vũ: ở lưng chừng giữa thơ và kịch. Nguồn:
[2] Lê Hương Giang, 2010. Giá trị tư tưởng và nghệ thuật trong kịch Lưu Quang Vũ. Luận án Tiến
sĩ, Học viện Khoa học Xã hội.
[3] Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi, 2007. Từ điển thuật ngữ văn học. Nxb Giáo dục,
TP. Hồ Chí Minh.
[4] Lê Thị Hoa, 2010. Thế giới nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ. Luận văn Thạc sĩ, Đại học Khoa
học Xã hội & Nhân văn, Hà Nội.
[5] Bùi Thùy Linh, 2011. Thế giới nhân vật trong kịch Lưu Quang Vũ. Luận văn Thạc sĩ, Đại học
Khoa học Xã hội & Nhân văn, Hà Nội.
[6] Lê Thị Hoài Phương, 2006. Sân khấu nghề và nghiệp. Nxb Sân khấu, Hà Nội.
[7] Bích Thu, 2008. Yếu tố trữ tình trong truyện ngắn Lưu Quang Vũ. Tạp chí Nghiên cứu Văn
học, số 9, tr.28-37.
[8] Trần Đình Sử (chủ biên), 2008. Lí luận văn học (tập 2): Tác phẩm và thể loại văn học. Nxb
Đại học Sư phạm Hà Nội.
[9] Lưu Quang Vũ, 2013. Hồn Trương Ba da hàng thịt. Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.
ABSTRACT
Poetry in Luu Quang Vu’s screenplays
Luu Quang Vu is one of the most famous playwright of Vietnam. To study the poetry in
the literary scenario/ screenplays of Luu Quang Vu, we analyzed the unique aspects which have
contributed to the durable appeal of the plays of this talented playwright. Used for this survey is
the fifth most famous works of the playwright.
Keywords: the screenplay, Luu Quang Vu, poetry.
72