Văn hóa & Con người - Nguyễn Trần Bạt (Phần 1)

ó	chính	 là	 sự	phát	 triển	 các	giá	 trị	 trọn	vẹn	 của	 con	người.	Sau	khi
chiến	tranh	lạnh	chấm	dứt,	nhiều	dân	tộc	dường	như	mất	đi	từ	trường	về	hệ
tư	tưởng:	không	có	giải	phóng	dân	tộc,	không	có	chủ	nghĩa	xã	hội,	không	có
tất	 cả	 các	 lý	 tưởng...Con	 người	 trở	 nên	 hoang	 mang,	 rơi	 vào	 trạng	 thái
chuyển	động	Brown	về	mặt	 tinh	 thần,	về	mặt	 sinh	hoạt	 lý	 tưởng.	Cho	nên
cần	phải	có	một	ai	đó	hướng	dẫn	thế	hệ	trẻ	về	các	tiêu	chuẩn	lý	tưởng	của
mình.
Quá	khứ	-	hành	trang,	gánh	nặng	và	thách	thức
Nếu	 nhìn	 thực	 chất	 vấn	 đề,	 ta	 có	 thể	 thấy	 rõ	 rằng	 những	 nền	 văn	 hoá
đang	 ra	 sức	 tự	bảo	vệ	 cũng	chỉ	 tự	bảo	vệ	những	gì	 thuộc	 cấu	 trúc	 thượng
tầng	của	nó	mà	thôi.	Mà	những	gì	thuộc	về	cấu	trúc	thượng	tầng	không	phải
là	bền	vững	cho	lắm,	nếu	không	nói	rằng	chúng	dễ	dàng	bị	những	thay	đổi
trong	 cấu	 trúc	 hạ	 tầng	 cuốn	 phăng	 đi.	Vì	 thế,	 về	mặt	 triết	 học,	 việc	 nhấn
mạnh	vấn	đề	bản	sắc	là	không	cần	thiết	và	cũng	không	hợp	lý.
Chúng	ta	đang	sống	ở	một	thời	đại	mà	các	dân	tộc	đều	hình	thành	cả	rồi,
không	có	dân	tộc	nào	bắt	đầu	hình	thành	cả.	Tức	là	chúng	ta	là	nô	lệ	của	lịch
sử,	các	bản	sắc	trở	thành	những	di	chứng	của	quá	khứ.	Nếu	chúng	ta	cường
điệu	vai	trò	của	bản	sắc,	đặc	biệt	là	bản	sắc	dân	tộc,	chúng	ta	sẽ	phạm	phải
hai	hậu	quả	quan	trọng.
Thứ	nhất,	nếu	chúng	ta	cường	điệu	một	cách	chủ	quan,	thì	cái	được	gọi
là	bản	sắc	dân	tộc	ấy	có	đích	thực	là	bản	sắc	dân	tộc	hay	không?	Hay	đó	chỉ
là	ý	muốn	chủ	quan	của	những	người	 tìm	thấy	lợi	 ích	trong	sự	cường	điệu
ấy?	Và	chính	việc	cường	điệu	nhiệm	vụ	bảo	vệ	những	bản	sắc	dân	tộc	một
cách	chủ	quan	như	vậy	làm	cho	một	dân	tộc	vô	tình	rơi	vào	vùng	ảnh	hưởng
của	một	vài	yếu	tố	hoặc	xã	hội	cực	đoan.	Kết	quả	là	sẽ	có	một	sự	hình	thành
bản	sắc	một	cách	phi	tự	nhiên,	xa	lạ	với	cuộc	sống.
Thứ	hai,	việc	cường	điệu	bản	sắc	dân	tộc	sẽ	chỉ	làm	người	ta	tự	trở	thành
dị	biệt	với	nhân	loại	trong	khi	thế	giới	đang	đi	theo	xu	hướng	tất	yếu	của	sự
hoà	hợp.	Bởi	vì,	sớm	hay	muộn,	các	dân	tộc	cũng	hội	tụ	đến	một	tiêu	chuẩn
chung	sống	giữa	con	người.	Vì	vậy	một	bản	sắc	tức	là	bản	sắc	tự	nó	phải	có
khả	năng	hoà	hợp	với	các	bản	sắc	khác.	Khi	nói	về	bản	sắc	người	ta	dể	mắc
sai	 lầm	vì	 thường	đứng	ở	 trong	một	 cộng	đồng	để	 xem	xét	mà	quên	 rằng
chúng	 ta	phải	xem	xét	nó	 trên	 tầm	bao	quát	của	 toàn	nhân	 loại.	Vì	vậy	để
thấy	rằng	mọi	sự	cường	điệu	một	cách	chủ	quan	các	yếu	tố	bản	sắc	trong	đời
sống	của	một	dân	tộc	chỉ	dẫn	đến	những	va	chạm	với	các	dân	tộc	khác	và	sự
đổ	vỡ	trong	chính	dân	tộc	mình	mà	thôi.
Thật	 đáng	 buồn	 là	 cho	 đến	 nay,	 nhiều	 nhà	 lãnh	 đạo	 của	 các	 quốc	 gia
thuộc	 thế	 giới	 thứ	 ba	 vẫn	 không	 ngớt	 nói	 về	 quá	 khứ,	 về	 bản	 sắc,	 giá	 trị
truyền	thống	và	cố	gắng	làm	cho	người	dân	yêu	nước	hơn	thông	qua	yêu	quá
khứ.	Đấy	là	một	sự	lầm	lẫn	mang	tính	triết	học.	Con	người	trước	hết	cần	phải
yêu	chính	mình,	yêu	hiện	tại	và	tương	lai	của	mình,	quá	khứ	chỉ	là	phương
tiện	hỗ	trợ.	Nếu	như	chúng	ta	cố	làm	cho	con	người	tin	rằng	mọi	cái	có	giá
trị	đều	ở	quá	khứ	thì	đó	là	sự	tận	dụng	quá	khứ,	tận	dụng	lịch	sử	như	động	cơ
chính	trị	nhằm	tạo	ra	niềm	tự	hào	dân	tộc	giả	tạo.	Đó	là	một	sai	lầm	khủng
khiếp,	thậm	chí	một	tội	ác,	nó	ngăn	cản	toàn	bộ	tiến	trình	phát	triển	của	các
dân	tộc.	Đấy	là	lỗi	phổ	biến	của	những	người	thiếu	trí	tuệ	chứ	không	phải	chỉ
là	lỗi	của	những	người	cầm	quyền	đương	thời.	Con	người	trong	nhiều	thế	hệ
đã	phạm	phải	sai	lầm	như	thế.
Tôi	cho	rằng	điều	quan	trọng	nhất	không	phải	là	khư	khư	giữ	lấy	những
gì	khác	người,	kể	cả	những	cái	khác	người	đã	trở	thành	lạc	hậu,	chỉ	cất	giữ
được	"bản	sắc',	mà	là	 lựa	chọn	những	gì	 tất	đẹp	nhất,	cả	của	mình	lẫn	của
người	khác.	Bằng	cách	ấy,	chúng	ta	có	thể	nắm	lấy	những	cơ	hội	của	tương
lai.
Tất	nhiên,	không	phải	cái	gì	hiện	đại	cũng	tốt.	Hiện	đại	cũng	có	cái	dở,
cũng	như	quá	khứ	đã	từng	có	nhiều	cái	chả	ra	gì	và	cũng	không	phải	là	trong
tương	lai	mọi	thứ	đều	tốt	đẹp.	Mọi	thứ	đều	có	cái	hay	cái	dở	của	nó.	Cái	đó
chẳng	qua	là	cái	không	thích	hợp	với	đời	sống	của	con	người.	Tại	sao	chúng
ta	lại	phải	phấn	đấu	cho	một	thứ	gì	đó	không	cần	hoặc
thậm	chí	là	không	có,	không	thể	có?	Nên	nhớ	rằng	tuổi	thọ	của	quả	đất	cũng
hữu	hạn,	tuổi	thọ	của	nhân	loại	cũng	hữu	hạn,	tuổi	thọ	của	con	người	thì,	dĩ
nhiên	rồi,	rất	hữu	hạn.	Con	người	không	nên	sống	gấp	như	chúng	ta	từng	lên
án,	 nhưng	 con	người	 cần	phải	 sống,	 cần	phải	 qui	 hoạch	để	 cuộc	 sống	 của
mình	được	kéo	dài,	nhất	 là	 tăng	 thêm	ý	nghĩa	và	chất	 lượng.	Chính	 là	con
người	sẽ	quyết	định	những	gì	cần	làm.
Con	người	sinh	ra	không	phải	là	để	bảo	tồn	các	giá	trị	hay	bản	sắc,	không
phải	 là	 để	 hội	 nhập,	 thậm	 chí	 cũng	 không	 phải	 là	 để	 phát	 triển,	mà	 là	 để
sống.	Mục	tiêu	của	con	người	là	cuộc	sống	của	nó	chứ	không	phải	là	bản	sắc
văn	hoá.	Bản	sắc	là	cái	mà	người	ta	giữ	được	một	cách	tự	nhiên	trong	quá
trình	sống	chứ	không	phải	là	cái	mà	người	ta	mua	sắm
được.	Bản	sắc	toả	ra	từ	trong	con	người	bạn,	từ	trong	gen	của	bạn,	từ	trong
các	thông	điệp	quá	khứ	của	cộng	đồng	bạn,	dân	tộc	bạn	và	vì	thế	tự	nhiên	nó
có.
Nhiệm	vụ	của	con	người	là	vứt	bỏ	đi	những	cái	thừa	để	mở	đường	vào
tương	lai	chứ	không	phải	 là	giữ	lại	những	cái	của	quá	khứ.	Bản	sắc	chỉ	có
giá	trị	khi	nó	là	cái	gì	hình	thành	một	cách	tự	nhiên,	giúp	chúng	ta	gia	nhập
thuận	lợi	và	thành	công	vào	tương	lai.	Con	người	với	gánh	nặng	cồng	kềnh
của	quá	khứ	thì	không	đi	xa	được.	Chúng	ta	sẽ	còn	có	dịp	quay	trở	lại	vấn	đề
này.
Rất	nhiều	người	đang	tranh	cãi	về	vấn	đề:	trong	quá	trình	hội	nhập	Việt
Nam	cần	giữ	lại	cái	gì?	Tôi	cho	rằng	chúng	ta	hô	hào	giữ	gìn	bản	sắc	dân	tộc
nhưng	chúng	ta	không	nhận	thức	rằng	chúng	ta	đang	rất	kỳ	dị	trước	con	mắt
nhân	 loại.	Tôi	 cho	 rằng	việc	 vứt	 bỏ	 cái	 lạc	 hậu	 hay	 gìn	 giữ	 những	gì	 còn
tương	thích	với	tương	lai	đều	thể	hiện	tính	chủ	động,	tiến	bộ.	Tự	do	là	sự	tiến
bộ.	Hành	trang	đi	vào	tương	lai	càng	nhẹ	càng	tốt.	Tương	lai	sẽ	cung	cấp	cho
chúng	ta	trước	cửa	mỗi	ngày	những	điều	mới	mẻ.
Tương	lai	sẽ	tươi	đẹp	nếu	chúng	ta	đủ	lương	thiện,	lòng	dũng	cảm	và	biết
làm	cho	tâm	hồn	mình	trở	nên	thoáng	đãng	để	mở	rộng	các	cánh	cửa	ra	thế
giới.	Khi	đó,	lẽ	phải	sẽ	ở	trong	con	tim	khối	óc	chúng	ta.	Nó	sẽ	tiếp	sức	cho
chúng	 ta	 hành	 động.	 Phải	 biết	 tin	 vào	 lẽ	 phải	 của	 tâm	 hồn.	Những	 người
càng	có	nhiều	trách	nhiệm	thì	càng	phải	suy	nghĩ	xa	hơn	nhưng	về	tương	lai
chứ	không	phải	về	quá	khứ.
Những	người	nhiều	trách	nhiệm	đó	là	ai?	Là	các	nhà	lãnh	đạo	quốc	gia,
là	trí	thức,	hay	nói	rộng	hơn,	là	tầng	lớp	tinh	hoa	của	xã	hội.	Tôi	nhớ	lại	thời
thanh	niên,	đi	xem	vở	kịch	"Nguyễn	Trãi	ở	Đông	Quan”	của	Nguyễn	Đình
Thi.	Nguyễn	Trãi	có	một	cô	em	gái	nuôi	bị	câm,	ra	đường	bị	lính	Tàu	trêu	và
về	 nhà	 ấm	 ức	 không	 nói	 được.	 Chính	 Nguyễn	 Trãi	 đã	 giải	 thích	 nỗi	 oan
khuất,	 ấm	 ức	 của	 người	 em	 gái	 câm.	 Tầng	 lớp	 tinh	 hoa	 của	mỗi	 dân	 tộc
chính	là	người	đại	diện	cho	dân	tộc	ấy	để	giải	thích,	để	thể	hiện,	để	đối	thoại
với	dân	tộc	khác.	Dân	tộc	nào	mà	các	nhà	lãnh	đạo	không	được	lựa	chọn	từ
tầng	lớp	tinh	hoa	của	dân	tộc	thì	dân	tộc	đó	không	bao	giờ	phát	triển	được.
Tinh	hoa	ở	đây	là	tinh	hoa	về	trí	tuệ	văn	hoá	và	lòng	dũng	cảm.
Một	 tầng	 lớp	 tinh	 hoa	 của	 đời	 sống	 xã	 hội	mà	 hèn	 nhát	 thì	 không	 thể
hoàn	thành	nhiệm	vụ	của	mình.	Đó	chính	là	bi	kịch	của	rất	nhiều	dân	tộc.	Bi
kịch	còn	ở	chỗ	nhân	dân	lại	không	có	đủ	tinh	khôn	để	lựa	chọn	những	người
tinh	hoa.	Do	vậy,	thay	vì	đưa	ra	các	tiêu	chuẩn	nhân	quyền,	tức	là	xác	định
con	người	có	những	quyền	gì,	chúng	ta	cần	phải	đưa
ra	cho	nhân	dân	của	các	nước	đang	phát	triển	các	tiêu	chuẩn	của	nhà	chính
trị	có	thể	đại	điện	cho	dân	tộc.	Bởi	vì	chưa	đến	lúc	nhân	dân	các	nước	đang
phát	 triển	đối	 thoại	với	 các	nhà	chính	 trị	 phương	Tây	mà	chỉ	mới	 các	nhà
chính	trị	của	họ	làm	việc	ấy.	Nếu	được	lựa	chọn	bởi	các	tiêu	chuẩn	lạc	hậu,
họ	sẽ	không	có	đủ	năng	lực	đối	thoại.
Điều	này	chỉ	có	thể	được	giải	quyết	bằng	con	đường	dân	chủ.	Dân	chủ
chính	là	tiến	trình	để	giải	phóng	con	người,	để	con	người	có	trách	nhiệm	lựa
chọn	 chứ	 không	 phải	 lựa	 chọn	 một	 cách	 chiếu	 lệ	 những	 người	 đại	 diện.
Đương	nhiên,	không	phải	vì	 thế	mà	ngay	 lập	 tức	nhân	dân	các	nước	đang
phát	triển	có	thể	lựa	chọn	được	người	xứng	đáng.	Nhưng	nếu	không	bắt	đầu
thì	họ	không	có	kinh	nghiệm	về	tinh	thần	trách	nhiệm	của	quá	trình	lựa	chọn
và	do	đó	không	có	tiến	trình	phát	triển.
Trong	tất	cả	các	yếu	tố	về	tính	dân	trí	thì	tôi	vẫn	xem	dân	trí	về	chính	trị
là	yếu	 tố	cao	nhất.	Rất	nhiều	quốc	gia	cho	 rằng	khoa	học	và	công	nghệ	 là
quan	trọng	nhất.	Tôi	không	nghĩ	như	vậy.	Nhiều	nhà	khoa	học	và	công	nghệ
vĩ	đại	ở	các	dân	tộc	chậm	phát	triển	đã	chạy	sang	Mỹ,	cho	nên	không	phải	là
ở	các	nước	này	thiếu	các	tài	năng	về	mặt	khoa	học	và	công	nghệ.	Nhiều	dân
tộc	trên	thế	giới	thậm	chí	đang	lãng	phí	các	nhà	khoa	học	và	công	nghệ	bằng
cách	để	cho	họ	thất	nghiệp	hoặc	mòn	mỏi	vì	vô	công	rỗi	nghề.
Vậy	họ	thiếu	cái	gì?	Họ	thiếu	một	cơ	cấu	chính	trị	để	các	nhà	khoa	học	ở
lại	với	chính	họ,	để	những	người	có	trí	tuệ	thật	có	địa	vị	thật	trong	đời	sống
chính	trị	xã	hội.
Tự	do	và	dân	chủ	 là	một	 trong	các	giải	pháp	cơ	bản	để	 tạo	 ra	 sự	phát
triển	dân	trí.	Càng	làm	chậm	quá	trình	dân	chủ	bao	nhiêu,	càng	kìm	hãm	tự
do	tư	tưởng	bao	nhiêu	thì	càng	làm	cho	dân	tộc	mình	bị	chôn	vùi	vào	sự	lãng
quên	và	chìm	ngập	 trong	 sự	chậm	phát	 triển	bấy	nhiêu.	Tự	do	và	dân	chủ
không	phải	là	các	quyền	chính	trị.	Nếu	ai	coi	nó	là	quyền	chính	trị	thì	người
đó	còn	ở	trong	trạng	thái	chậm	phát	triển	về	mặt	nhận	thức.
Tự	do	và	dân	chủ	là	các	quyền	phát	 triển	chứ	không	phải	 là	các	quyền
chính	trị.	Nhà	chính	trị	nào	nhận	thức	được	tự	do	và	dân	chủ	là	các	quyền
phát	triển	thì	người	đó	mới	có	khả	năng	lãnh	đạo	dân	tộc	mình	đi	đến	sự	phát
triển.
Ngày	nay,	những	khái	niệm	như	an	ninh	quốc	gia	đang	dần	được	thay	thế
bằng	 khái	 niệm	 an	 ninh	 con	 người,	 chủ	 quyền	 được	 thay	 thế	 bằng	 nhân
quyền.	Đã	đến	lúc	người	ta	thấy	rằng	những	năng	lực	bùng	nổ	sự	phát	triển
nằm	trong	con	người	chứ	không	phải	nằm	trong	quốc	gia	nữa.