Tản đà - Từ nhà Nho tài tử đến nhà Nho tân thời

lưng chừng (đứng giữa hai thế kỉ, hai thời đại) và bất lực. Ta thường gặp trong thơ ông một nỗi
sầu với ý thức về sự hữu hạn của kiếp người, kiểu như: “Vèo trông lá rụng đầy sân” (Cảm thu tiễn
thu). Một chữ “vèo” mà thấy đời người chỉ còn khoảnh khắc, một chữ “vèo” mà chớp mắt cuộc đời
đã trôi qua. Đó chẳng phải là điều mới mẻ khác thường, là những hạt mầm cho sự hối thúc cuống
quýt, vội vàng, mê đắm mà xót xa của thi sĩ Xuân Diệu sau này đó sao?
Nhưng có lẽ, với nhà thơ của núi Tản, sông Đà, cái sầu ở ông không phải là cái sầu tầm
thường, vơ vẩn mà chứa chan nỗi niềm nhân thế, kiểu như: “Dân hai lăm triệu ai người lớn/ Nước
bốn nghìn năm vẫn trẻ con. . . ” (Mậu Thìn xuân cảm)
Không thể đi hết mọi chiều kích thế giới vì giới hạn cuộc đời, ông lấy chính cái Mộng của
mình để nới rộng, bắc cầu những cuộc đi. Trong thơ văn và bằng thơ văn, Tản Đà theo đuổi những
cuộc chơi, cũng là những giấc mộng của riêng mình. Những cuộc chơi trong thú giang hồ xê dịch
đã thỏa mãn cái Tôi của ông: Chơi Hòa Bình, Chơi Huế, Nhớ cảnh cầu Hàm Rồng. . . rồi đến những
cuộc viễn du trong trí tưởng tượng ở Giấc mộng con, Giấc mộng lớn. . . Và cuộc chơi lớn mà Tản
Đà chung thủy nhất có lẽ là tình ái!
Sầu mộng của thi sĩ Tản Đà là sầu mộng muôn đời vạn kiếp, mang màu sắc lãng mạn. Ấy
là cái sầu mộng của một nhà nho thời tàn cuộc, gặp nhiều thất bại éo le và bất lực dưới chế độ thực
dân nửa phong kiến. Có thể nói, cũng chính những sầu và mộng này của Tản Đà đã mở lối cho thế
giới Thơ Mới với những cảm xúc thành thực nhất. Chả thế mà Hoài Thanh đã cung chiêu anh hồn
thi nhân rằng: “Tiên sinh đã dạo những bản đàn mở đầu cho một cuộc hòa nhạc tân kì đương sắp
sửa” [6,12].
53
Bùi Thị Lan Hương
2.2.2. Tản Đà - nhà tiểu thuyết kiêm kí giả
Như chúng ta đã biết, trong quá trình hiện đại hóa của văn học Việt Nam, quãng thời gian
những năm đầu thế kỉ XX tuy mới chỉ được xem là bước chuẩn bị song lại đóng một vai trò hết sức
quan trọng. Đó là giai đoạn hình thành, đặt nền móng cho một nền văn học mới: nền văn học viết
bằng chữ quốc ngữ, xây dựng trên cơ sở bộ chữ cái La-tinh. Trong nền văn học quốc ngữ ở buổi sơ
khởi ấy, văn xuôi quốc ngữ được đánh giá là bộ phận có nhiều biểu hiện mới lạ, hiện đại hơn cả.
Văn xuôi Tản Đà là một trong số đó.
Lâu nay, người ta thường nhắc nhiều về Tản Đà trong vị thế là nhà thơ - thi sĩ mở đầu cho
nền thơ ca Việt Nam hiện đại. Thậm chí, có người còn khẳng định tuyệt đối: Tản Đà chỉ là một thi
sĩ. Thế nhưng Hán Thu Nguyễn Tiến Lãng khi viết lời đề tựa cho Giấc mộng con đã đáp lại rằng:
“Khi nói câu ấy tức là người ta đã phụ bạc biết bao nhiêu công phu của Tản Đà trong nền văn xuôi
Việt Nam cận đại. . . .Kì thực, Tản Đà làm văn xuôi rất dụng công mà văn xuôi của Tản Đà rất dồi
dào tư tưởng. . . ”[3; 3-4]. Quả thực, căn cứ kết quả khảo sát của Hán Thu thì số lượng tác phẩm
văn vần của Tản Đà rất đáng nể phục, có tới 14 cuốn đã in thành sách, ngoài ra còn có hằng trăm
bài văn xuôi, văn soạn ra hay văn dịch mà Nguyễn Khắc Hiếu chưa kịp góp lại thành sách. Đấy là
chưa kể, ông còn từng làm chủ bút của nhiều tạp chí có tiếng thời bấy giờ (trong Hữu Thanh tạp
chí. . . ). Đó là sự cân đong đo đếm về lượng. Về chất, xin mượn lời Hán Thu để một lần nữa "quả
quyết mà đáp rằng: giá trị văn xuôi của Tản Đà cũng không kém gì giá trị văn vần của Tản Đà” [3;
4]
Khi cả thiên hạ tìm cách hạ bệ “cái cũ”, cái truyền thống, đối lập nó với cái mới đến từ
phương Tây. Đặc biệt họ bài xích những yếu tố hoang đường, kì ảo vì cho rằng nó “xa dời hiện
thực”, là hiện thân của nền văn học cũ thì Tản Đà quay sang viết tiểu thuyết Giấc mộng con theo
hình thức kì ảo, hoang đường và với tài năng của mình ông là người có công rất lớn trong việc tiếp
tục duy trì, phát huy và kết nối những tinh hoa của nền văn học cũ với nền văn học mới đang có
nguy cơ quay mặt lại với truyền thống hàng ngàn năm của văn học dân tộc. Đến giai đoạn 1932 -
1945, sau một thời gian “cắt đứt” với truyền thống, tiếp nối Tản Đà, văn học hiện đại đã nảy sinh
một bộ phận văn học viết theo lối kì ảo với những Thế Lữ (Vàng và máu. . . ), Lan Khai (Truyện
đường rừng. . . ), Nguyễn Tuân (Yêu ngôn. . . ). . . Công lao đứng ở vị trí là điểm nối giữa truyền
thống và hiện đại, mở ra nhiều xu hướng mới cho văn học dân tộc đó của Tản Đà Nguyễn Khắc
Hiếu là hết sức đáng trân trọng, thể hiện bản lĩnh, tài năng và sự sáng tạo của ông, để rồi sau ông
tiểu thuyết sẽ trở thành một thể loại chủ lực của nền văn học hiện đại.
Bên cạnh đó, Tản Đà còn đóng vai trò người mở đầu cho sự hình thành loại hình kí giả -
văn nhân chuyên nghiệp giai đoạn giao thời, những nghệ sĩ hết sức quan tâm đến đời sống chính
trị, đến các vấn đề xã hội đã thể hiện một thái độ nhập cuộc tích cực.
Tản Đà đã mạnh dạn đến với văn học chuyên nghiệp một cách quyết liệt và triệt để - một
lựa chọn mà ngay cả những nhà văn ở giai đoạn 1932 - 1945 sau này không phải ai cũng làm được.
Ông là nghệ sĩ đầu tiên của văn học Việt Nam hiện đại gây sốc trong giới sáng tác bấy giờ khi đưa
ra quan niệm “nôm na phá nghiệp kiếm ăn xoàng”, tức coi việc viết văn, làm báo như một nghề và
dám kiếm sống bằng ngòi bút của mình dưới xã hội tư sản thuộc địa. Tản Đà không phải là người
duy nhất lâm vào bi kịch của nghệ sĩ. Văn học nhân loại đã có rất nhiều hiện tượng kiểu như vậy.
Trong văn học Việt Nam hiện đại, Tản Đà xứng đáng được coi là “người thứ nhất”, nói như Xuân
Diệu: “Tản Đà là người thứ nhất đã có can đảm làm một thi sĩ, đã làm thi sĩ một cách đường hoàng,
bạo dạn, dám giữ một bản ngã, dám có một cái Tôi” [4; 180].
Ngay từ năm 1916, trong lời đề tựa cho tập Khối tình con (I), người ta đã bắt gặp một chân
dung và một tuyên ngôn cho sự tồn tại của loại hình nhà văn mà rồi đây sẽ chiếm vị trí chủ đạo
54
Tản Đà - từ nhà nho tài tử đến nhà nho tân thời
trong đời sống văn học:
Còn non còn nước còn trăng gió
Còn có thơ ca bán phố phường.
Ông hăm hở bước chân vào địa hạt báo chí với biết bao dự định cách tân, đổi mới. Nhiều
bài báo của ông có tính thời sự cao và mang đậm hơi thở của cuộc sống - hai đặc điểm quan trọng
và không thể thiếu của báo chí. Đặt sự nghiệp làm báo của Tản Đà trong bối cảnh xã hội lúc bấy
giờ mới thấy hết những nỗ lực của một nhà nho trong việc dùng báo chí để tự khẳng định mình,
hay nói cách khác là dùng việc viết văn, làm báo để xác lập vị trí của mình một cách đường hoàng,
đĩnh đạc. Nếu như trong truyền thống vẫn quan niệm văn chương như một món quà để thù tạc, để
tặng thì đến Tản Đà văn chương trở thành một thứ hàng hóa và viết văn không phải để “mua vui
cũng được một vài trống canh” nữa mà là để kiếm sống. Thế nhưng cách “bán thơ” của Tản Đà rất
độc đáo. Không phải thơ bị rẻ rúng như món hàng tầm thường mà trái lại giá trị của nó càng được
khẳng định qua cái tôi ngông nghênh của nhà thơ. Bán thơ là phải bán cho trời vì thơ hay chỉ Trời
may ra mới hiểu thấu hết được.
Có một điều độc đáo là con người “nhà nho tài tử” (truyền thống) và “nhà nho tân thời”
(hiện đại) ở Tản Đà không hề mâu thuẫn, bài trừ lẫn nhau, cái này triệt tiêu hoàn toàn cái kia mà
chúng là một sự kế tiếp, bổ sung làm cho nhau mạnh lên, kết hợp với nhau để tạo nên sức mạnh
nghệ thuật mới. Tài năng hơn người, cá tính mạnh mẽ, năng lực chuyển đổi, tiếp cận cái mới và
một bầu nhiệt huyết kiếm tìm cái mới mẻ trong nghệ thuật ngôn từ đã khiến Tản Đà vượt qua được
những hạn chế, định kiến của thời đại, của cá nhân, trở thành người kết nối hai thời đại văn học
tưởng như đối lập, bài trừ nhau, góp phần mở ra cả một kỉ nguyên trong lịch sử văn học dân tộc,
đem lại cho nền văn học mới bản sắc dân tộc độc đáo, không bị chìm lấp trước sự tấn công vũ bão
của văn minh, văn hóa phương Tây đương thời. Sức hút mạnh mẽ từ những sáng tác đầy cá tính,
đầy tài năng của ông trước giới trẻ, trước công chúng là rất lớn, tạo nên những bùng nổ dây truyền
mới, tạo nên những “cú hích” mạnh mẽ cho nền văn học hiện đại của dân tộc. Công lao ấy là rất
lớn, là không thể phủ nhận.
3. Kết luận
Quả thật, đã có nhiều công trình, bài viết nói về Tản Đà - gạch nối của Đông - Tây, kim - cổ.
Bài viết nhỏ này chỉ tập trung xác lập, khẳng định tính chất “đột biến” của cây bút Tản Đà, biểu
hiện ở hành trình dịch chuyển từ “nhà nho tài tử” đến vị trí “nhà nho tân học”. Với sự chuyển dịch
theo hướng đổi mới ấy, dễ hiểu tại sao Tản Đà được chủ nhân cuốn Thi nhân Việt Nam ví von là
cánh cửa khép mở của hai thế kỉ. Vinh dự ấy và địa vị ấy không phải ai cũng có được trong lịch sử
hàng ngàn năm của lịch sử văn học dân tộc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Nguyễn Đình Chú, 1993. Thơ văn Tản Đà. Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[2] Xuân Diệu, 1929. Công của thi sĩ Tản Đà. Nxb Đời nay, Hà Nội.
[3] Tản Đà – Nguyễn Khắc Hiếu, 1941. Giấc mộng con. Nxb Hương Sơn, Hà Nội.
[4] Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Đức Mậu (tuyển chọn và giới thiệu), 2000. Tản Đà về tác gia và tác
phẩm. Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[5] Trần Đình Hượu, Lê Chí Dũng, 1998. Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900 – 1930.
Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.
[6] Hoài Thanh – Hoài Chân, 2000. Thi nhân Việt Nam. Nxb Văn học, Hà Nội.
55
Bùi Thị Lan Hương
ABSTRACT
Tan Da – From a dilettante to a modern Confucian Scholar
Bui Thi Lan Huong
Faculty of Primary Education, Ha Long University
Sure not by an unreasonable purpose, “Thinhan Viet Nam”‘s author appreciated that
Tan Da was “the door of two centuries” – as well as “the hyphen of two Vietnamese literary
phases: Mediaeval and Modern” by HoaiThanh and other literary critics. Tan Da’s works acquired
traditional literature’s success then became the innovation of a new stage of lireraty – modernizing
Vietnamese’s literary style. “The man of two centuries” had completed such a bold journey from
a dilettante Confucian Scholar with an amorous ego – to a modern Confucian Scholar with
milestones in literary conception; with an emotional ago and an image of a professional novelist
and a pressman in the transitional period.
Keywords: Tan Da, a dilettante, a modern Confucian Scholar, novel, transition.
56