Tâm thức thị dân trong tiểu thuyết Đỗ Phấn từ góc nhìn phê bình sinh thái

 khốc, ghê rợn. Con dơi không đầu là Thủy, con dơi đầy máu 
me là Khánh – “cả hai đứa đã kịp mọc lên một lớp lông tơ phủ kín thân hình”. Còn con 
dơi trụi lụi, vắt vẻo trên một gác mái chính là Hoàn – đang ngồi sám hối về cái chết của 
mình để được mọc cánh. 
Trong thân phận loài dơi, “con người” đã thấy những gì? Dưới sự dẫn dắt của một nhân 
vật đầy bí ẩn - “loắt choắt cánh dơi”, Đức và những linh hồn đã chết đến với “sào 
huyệt” dơi. Nhưng đó là một sào huyệt hoang tàn, “con người đã xâm chiếm chia nhau 
mất cả rồi”. Điểm nhìn và ngôi kể chuyện rơi vào ống kính của dơi. “Con người hãy đợi 
đấy. Loài dơi sẽ mang đông đảo dân số của mình tràn vào thành phố. Đừng tưởng chỉ có 
con người mới biết biến hóa đất đai để mua bán sang nhượng. Dơi còn biến hóa hơn thế 
nhiều.Chẳng thể biết trong đám người thành phố có bao nhiêu con dơi biến hình mà 
thành. Chúng mang linh hồn của những con người thật đã qua đời trong thành phố. 
Mang cả linh hồn con người ở nhiều vùng kéo về” [8, tr.152]. Con người trong quá trình 
phát triển đã phá hủy hệ sinh thái, cũng chính là phá hủy ngôi nhà chung của những sinh 
vật tồn tại trong thành phố. Họ chia nhau phần lãnh thổ của loài dơi và của tất cả các 
68 NGUYỄN THÙY TRANG 
loài khác. Và nếu như đến một ngày nào đó khi loài vật không còn chỗ để sinh sống sẽ 
thế nào? Chúng sẽ vùng lên loại bỏ loài người như chính cách con người đã từng làm 
với chúng? 
Xây dựng hình tượng độc đáo “loắt choắt cánh dơi”, Đỗ Phấn đang xóa nhòa ranh giới 
người - vật. Hạ bệ thói kiêu ngạo và tự tôn con người, nhà văn đã “giải cấu trúc chủ thể 
người” và mang đến một quan niệm mới về hiện thực: vạn vật trên thế giới này đều có 
những mối giao hòa, gắn chặt vào nhau, không tách biệt, không hơn thua, phân cấp. 
Chính vì thế, motif người hóa vật không hề mang hàm ý triệt tiêu địa vị con người, chỉ 
đơn giản, Đỗ Phấn muốn để chính con người nhận diện những hành động/ lối ứng xử 
của mình trước tự nhiên, đồng thời cũng nhận diện vai trò tích cực của sinh loài trong 
chuỗi sự sống trên hành tinh. 
Đặt mình vào địa vị của tự nhiên để xác định giá trị vạn vật 
Thông qua nỗi buồn của các nhân vật (bị chấn thương sinh thái), Đỗ Phấn cũng thể hiện 
cái nhìn thương cảm với số phận các loài vật lâm vào trạng thái hiểm nguy; hoặc bị mất 
môi trường sống, bị biến đổi gen, dị tật; hoặc chúng có nguy cơ tuyệt chủng. Nhà văn 
không thiên vị hay ưu ái cho bất kì sinh loài nào. Từ các loài vật bé nhỏ như ruồi, ốc, cá 
nhệch, chào mào, đến những động vật lớn hơn như hổ, gấu, vượn, cá sấu; từ cỏ dại mọc 
hoang bìa rừng, phong lan, dương xỉ, đến những cây cối thân quen trên đường phố, 
tất cả đều xuất hiện trong tiểu thuyết của ông như một chỉ điểm “tố cáo” hành động tàn 
phá của con người. Lồng ghép giữa câu chuyện đời sống bao giờ cũng là thông điệp môi 
trường: “Có lẽ, cứ nơi nào trở thành điểm du lịch đều bị con người làm cho uế tạp. Đến 
du lịch chỉ thấy toàn người và rác” [9, tr.79].Hay có khi, đó là lời nhắn nhủ của tác giả: 
“Con người dù có ngạo mạn đến mấy đi chăng nữa cũng chỉ là một phần rất nhỏ trên 
dòng sông. Chung sống hiền hòa thì được nhưng chẳng nên hão huyền mơ tưởng đến 
việc chinh phục nó” [3, tr.272]. Mối quan hệ giữa chủ/ khách, nhân loại/ tự nhiên đã 
được nhà văn xác lập lại. Quan niệm con người là trung tâm vũ trụ, thống trị hành tinh 
trở nên phi lí; thay vào đó, nhà văn nhấn mạnh con người chỉ là một yếu tố của sự sống 
và hòa quyện, bình đẳng với muôn loài. 
Trong bức tranh thành phố mà Đỗ Phấn miêu tả, nhà văn luôn đặt mình vào địa vị của 
tự nhiên để thấy vai trò tích cực của thiên nhiên đối với hệ sinh thái trong thành phố. 
Vào những ngày hè oi ả, bước ra đường nhựa thiếu vắng cây xanh, người ta mới nhận 
ra, con đường dẫn ra cửa ô không một bóng cây. “Những cây già đã chết. Những cây 
non chưa kịp lớn. Không lớn nổi thì đúng hơn. Người ta đào móng xây nhà. Bóc gạch 
làm lại vỉa hè. Đào rãnh đặt các đường ống. Trải thảm bê tông nhựa đè lên lớp nhựa cũ 
trên những con đường. Những cây non kheo khư mười năm không lớn. Chưa kịp lớn lại 
đào. Những cây non dở sống dở chết quặt quẹo trên những con phố dài hoang mang 
nắng” [3, tr.62]. Thị dân lúc này mới bắt đầu thèm khát được phủ mình dưới những 
hàng cây. Nhưng có lẽ, nỗ lực phục hồi cây xanh quá khó khăn trước sự tàn phá của con 
người, và cả trước những biến đổi khí hậu không lường. “Mùa đông bây giờ ngắn và 
gần như thiếu hẳn những ngày rét buốt. Đã nhiều năm anh không cần đắp đến chăn 
bông. Chẳng biết do trái đất nóng lên như các nhà khoa học bảo thế? Hay là phép tính 
TÂM THỨC THỊ DÂN TRONG TIỂU THUYẾT ĐỖ PHẤN 69 
cộng thân nhiệt của nhiều triệu con người thành phố làm nên? Hoặc cả hai?” [4, tr.242]. 
Vậy trong thời đại khủng hoảng môi trường, điều chúng ta cần làm là gì? Có lẽ, phải 
mượn ý của thiền sư Thích Nhất Hạnh: “Những gì chúng ta cần làm nhất là lắng nghe 
trong tâm hồn mình những âm thanh của Trái đất đang khóc” [11, tr. 176]. 
Lắng nghe tiếng khóc Trái đất, nhà văn thấu tận những nỗi đau của hệ sinh thái. Đó là 
dòng sông – “Dòng sông trở mình cuộn đỏ. Mùa làm ăn của cánh vận tải đường sông. 
Suốt đêm, tiếng còi ca nô, tiếng máy, tiếng xe tải ì ầm vọng vào trong xóm Con 
đường duy nhất chỉ để khai thác, xâm lấn và bức hại. Không có bất kì một sửa chữa nào. 
Một anh hùng vĩ đại nhất chưa bao giờ được phong tặng danh hiệu? Nhưng bây giờ đã 
bắt đầu thấy những dấu hiệu của mỏi mệt. Vài tháng mùa khô, dòng sông cạn trơ cả 
đáy” [5, tr.135]. Đó là cả vùng trời trong trẻo biến mất – “bụi lắng trong tóc người, 
trong đáy cốc, trong triền miên im lặng cõi nào. Thành phố có biết bao nhiêu là bụi. Bụi 
lá cành, bụi gạch đá, bụi niềm tin và thất vọng. Bụi trong mơ và bụi trên tay. Bụi người 
chìm nổi tỏa lan vào bất tận” [9, tr.363]. Thông diễn đời sống, nhà văn cho thấy, không 
ai hết, chính con người đã tự hủy diệt không gian sống thanh bình của mình bằng cách 
cắt đứt với tự nhiên qua những bức tường bê tông, mù mịt bụi và khói. 
Tư tưởng tiến bộ của Đỗ Phấn đã kết nối với tinh thần chung của phê bình sinh thái. 
Theo Nguyễn Thị Tịnh Thy, “con người có thể dễ dàng nhận thấy được những dấu hiệu 
bên ngoài của cuộc khủng hoảng sinh thái như sự ô nhiễm nguồn nước, biến mất các 
loài và biến đổi khí hậu. Nhưng chúng ta không nhận thức được những thay đổi bên 
trong, đặc biệt là khi nền văn hóa phương Tây đã nhiều thế kỷ loại bỏ thế giới bên 
trong, tuyên bố rằng chỉ có thế giới vật chất là có thật. Vậy là trong nội tâm, trong tâm 
hồn chúng ta đang có một cuộc khủng hoảng nguy hiểm không kém cuộc khủng hoảng 
bên ngoài. Chúng ta thậm chí đã quên rằng thế giới cũng có một linh hồn” [10, tr.170]. 
Bằng cách xoáy sâu vào những biểu hiện tâm lí con người, tiểu thuyết Đỗ Phấn đã 
khiến độc giả thức tỉnh những giá trị sống cần được phục hồi và gìn giữ. Do đó, những 
diễn ngôn sinh thái này chính là những phúc âm giúp nhân loại thoát khỏi vấn nạn sinh 
thái đang đối mặt. 
3. KẾT LUẬN 
Từ những gợi dẫn về hành vi xâm phạm tự nhiên cùng nỗi đau sinh thái ở trên, Đỗ Phấn 
đã giúp người đọc hiểu rằng, trước khi nhân loại muốn bắt đầu chuộc lỗi cho cuộc 
khủng hoảng này, chúng ta cần phải đi đến tận gốc rễ của mô hình hiện tại – ý thức tách 
rời tự nhiên, văn hóa “hậu công nghiệp” xem trọng vật chất. Chính thái độ này đã cắt 
đứt chúng ta khỏi mối quan hệ với tự nhiên trong vai trò như một tổng thể sự sống (mà 
chúng ta là một phần trong vòng tuần hoàn đó). Vì thế, con người lạc đường và hoàn 
toàn lãng quên thế giới tinh thần. Trong tiểu thuyết Đỗ Phấn, khi con người hóa thân 
vào tự nhiên, con người đã thấu hiểu, mình chẳng qua cũng chỉ là một phần trong dòng 
chảy đó. Nhà văn khuyến khích việc tôn trọng mọi thứ từ tự nhiên, bởi ngay cả những 
vật bình thường nhất cũng có thể có các linh hồn trú ngụ bên trong. Đây cũng chính là 
tư tưởng quan trọng của người phương Đông – con người và tự nhiên luôn đồng hành, 
70 NGUYỄN THÙY TRANG 
tương trợ trong quá trình sinh tồn. Và Đỗ Phấn đã chuyển tải thành công tinh thần của 
văn hóa phương Đông trong sáng tác của mình. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Cheryll Glotfelty & Harold Fromm, ed, (2014). Nghiên cứu văn học trong thời đại khủng 
hoảng môi trường, Trần Thị Ánh Nguyệt dịch, 
tuc/p0/c7/n16166/Nghien-cuu-van-hoc-trong-thoi-dai-khung-hoang-moi-truong.html, cập 
nhật 31/7/2014. 
[2] C. G. Jung (2016). Thăm dò tiềm thức, Lưu Đình Vũ dịch, NXB Tri thức, Hà Nội. 
[3] Đỗ Phấn (2010). Vắng mặt, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 
[4] Đỗ Phấn (2011). Rừng người, NXB Phụ nữ, Hà Nội. 
[5] Đỗ Phấn (2011). Chảy qua bóng tối, NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 
[6] Đỗ Phấn (2013). Gần như là sống, NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 
[7] Đỗ Phấn (2014). Ruồi là ruồi, NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 
[8] Đỗ Phấn (2015). Rụng xuống ngày hư ảo, NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 
[9] Đỗ Phấn (2016). Vết gió, NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 
[10] Bùi Thanh Truyền (chủ biên) (2018), Phê bình sinh thái với văn xuôi Nam Bộ, NXB 
Văn hóa – Văn nghệ, Tp Hồ Chí Minh. 
[11] Llewellyn Vaughan-Lee (edited) (2013), Spiritual Ecology: the Cry of the Earth, The 
Golden Sufi Center Publish, California. 
Title: THE PSYCHOLOGY OF URBAN PEOPLE IN DO PHAN’S NOVELS FROM THE 
ECOCRITICAL PERSPECTIVE 
Abstract: Do Phan is one of the typical novelists of Vietnamese literature in the early 21st 
century. His works focuses on urban themes, especially the writer is very interested in the 
psychology of urban people in the context of environmental pollution. From the perspective of 
an enthusiastic writer, Do Phan deciphered the psychological manifestations of modern humans, 
from ambition to conquer nature to the process of perceiving the positive role of all species. As 
can be seen, it is a complicated journey in the spiritual world of urban people. These are 
expressed by the writer through the arts of character analysis, description of character 
psychology and the original, fresh narrative language. 
Keywords: Urban, Do Phan, ecocriticism, the psychology of urban people.