Mô thức tâm lí trong tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng

i xã hội dâm đãng mà 
ông đang ra sức phủ nhận quyết liệt. Làm đĩ là tác phẩm mang sự lúng túng ấy rất rõ nét. 
Ở tiểu thuyết này, một mặt nhà văn cố công qui tội cho hoàn cảnh đẩy con ngƣời sa ngã 
vào chốn trụy lạc, mặt khác, do quá say mê với với lí thuyết Phân tâm học về mối xung 
đột giữa “bản ngã” (id) - vô thức và “tƣ ngã” (ego) - ý thức, về sự “ám ảnh” và “xâm 
tràn” của khoái lạc vào cõi ý thức để tự thoả mãn, Vũ Trọng Phụng đã say sƣa phân tích 
những cảm giác đê mê của nhục dục nhƣ là một nhân tố quan trọng xô đẩy con ngƣời 
vào chốn hoang dâm. Và khi quá đà, điều này đã lấn át mĩ cảm văn chƣơng. Ông quên 
mất rằng, hoặc không biết rằng, lí thuyết Phân tâm học còn có một khái niệm nữa bên 
cạnh “bản ngã” và “tƣ ngã” là “siêu ngã” (superego), “là một sức mạnh ràng buộc với ý 
thức cá nhân bằng những quan niệm luân lí và chuẩn mực đạo đức đƣợc hình thành trong 
bối cảnh xã hội và tiến trình lịch sử theo nguyên tắc lí tƣởng”. “Ba lĩnh vực này luôn 
luôn thâm nhập, chuyển hoá lẫn nhau tạo nên một động thái dồn dập những đè nén, 
kháng cự, tụ tập, khuếch tán...” [1; tr.199]. Không tính đến cái “siêu ngã” này, việc miêu 
tả tâm lí nhân vật có thể sẽ rơi vào chuệch choạc, không nhất quán, thiếu chiều sâu và 
mất đi ít nhiều sức thuyết phục. Nói Vũ Trọng Phụng không có nhiều thành công ở 
phƣơng diện thâm nhập nội tâm của nhân vật cũng là vì thế, mặc dù phƣơng thức tiếp 
cận tâm lí con ngƣời của ông là rất mới mẻ trong văn học đƣơng thời. 
Khi khảo sát tâm lí ghen tuông, ích kỉ, tự ái, vụ lợi, bi quan của con ngƣời, Vũ Trọng 
Phụng lại chủ yếu đứng trên bình diện tâm lí xã hội. Con ngƣời ở đây là con người tâm lí
theo đúng nghĩa của nó. 
Trúng số độc đắc là tác phẩm cuối cùng của Vũ Trọng Phụng và nhà văn đã đặt 
nhiều kì vọng vào tác phẩm này. Nhà phê bình Hoàng Thiếu Sơn nhận định: “Tác phẩm 
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 41.2018
122
cuối đời của Vũ Trọng Phụng, tác phẩm tuyệt mệnh ấy, quả là một tuyệt tác trên nhiều 
phƣơng diện” [4; tr.508]. Có thật tác phẩm là “một tuyệt tác trên nhiều phƣơng diện” hay 
không thì cũng cần phải suy nghĩ thêm. Nhƣng nhận định này của nhà nghiên cứu thì tỏ ra 
rất xác đáng: “Viết Trúng số độc đắc, Vũ Trọng Phụng đã tập trung tất cả bút lực để theo
dõi, phân tích, mô tả những thay đổi trong đời và trong lòng của một nhân vật, nhất là 
trong lòng [1; tr.504]. Phúc - nhân vật chính của cuốn tiểu thuyết - cũng đƣợc xây dựng 
theo mô hình con ngƣời tâm lí của Vũ Trọng Phụng. Thất nghiệp, nghèo túng, bị khinh 
ghét tới mức là “ăn hại, đái nát, vô tích sự, gàn dở, không đáng bƣng bát cơm lên mà ăn”, 
Phúc luôn luôn cảm thấy phẫn uất và nhục nhã. Tấm vé số độc đắc đã làm thay đổi, làm 
đảo ngƣợc không những cả cuộc đời mà cả những suy nghĩ, toan tính, mơ ƣớc... của anh ta. 
Thái độ cung kính, nịnh hót, bợ đỡ của cha mẹ, vợ con, các em, bạn bè, báo chí, nhà 
buôn... chung quanh mƣời vạn đồng vé số đã khiến anh cay đắng nhận ra sự vô nghĩa lí 
của con ngƣời trƣớc thế lực của kim tiền. Nhƣng lẽ ra ý thức đƣợc điều đó Phúc phải 
chống lại nó; đằng này anh ta lại bắt đầu cuộc sống trƣởng giả, trác táng, hƣ hỏng. Cái triết 
lí ngày nào khinh của cải, sống nhân ái, giúp đỡ ngƣời nghèo giờ đây bỗng nhiên biến mất 
qua một cơn ác mộng. Anh ta “chủ tâm mà khinh vợ ra mặt”, “nghĩ ra những ý tƣởng xỏ 
xiên... rắc xƣơng cho chó cắn nhau” rồi “giở nốt cái đểu ra” với bố và anh, “chỉ muốn ác 
thêm nữa nếu có thể, cho nó bõ với mọi sự khinh bỉ của thế nhân”. Anh ta biện hộ cho sự 
biến chất của mình là vì đồng tiền: “Xƣa kia tôi đạo đức vì chƣa đủ tiền để hƣ”, rằng “Đời 
thì có đứa nào tử tế gì với mình, và mình cần gì nhân đức với đứa nào”. Không phải Phúc 
không nhận ra cái vô lí ấy, nhƣng chính cái vô nghĩa lí của con ngƣời, của cuộc sống xung 
quanh chỉ vì tiền đã xô đẩy anh khiến anh không chống đỡ nổi. Câu chuyện kết thúc với sự 
“bừng ngộ” muộn màng đầy chua chát và bi quan, chán nản của Phúc: “Mình lạc đạo vong 
bần thì ai cũng khinh bỉ là ăn hại ngƣời, là gàn dở, cho dẫu là bạn thân, cho dẫu vợ, cho 
dẫu bố mẹ. Đến khi ăn hại đời thật sự té ra ai cũng quý hoá, sợ hãi mình (...) tôi đã học 
đƣợc bài học trọng đại của đời là loài ngƣời không ai tốt cả”...
Nhân vật của Nam Cao cũng có những phút giây bừng ngộ nhƣ thế. Đó là khi Hộ 
(Đời thừa), Thứ (Sống mòn) nhận ra cuộc sống của mình là sống thừa, mốc ra, mòn đi một 
cách vô nghĩa vì miếng cơm, manh áo ghì sát đất. Nhƣng dù sao, nhân vật của Nam Cao 
trong hoàn cảnh bế tắc nhất, khốn cùng nhất vẫn cố vƣơn lên giữ vững lẽ sống nhân đạo. 
Còn nhân vật của Vũ Trọng Phụng thì trƣợt dài trên con đƣờng tha hoá mà không gì cƣỡng 
lại đƣợc. Xét cho cùng, là xuất phát từ những quan niệm khác nhau về cuộc đời và con 
ngƣời. Và nhƣ vậy, tác phẩm của hai nhà văn hàm chứa chiều sâu ý nghĩa khác nhau, chứ 
không phải Vũ Trọng Phụng thiếu một trái tim nhân đạo. Bởi lẽ, tố cáo một trạng thái phi 
nhân tính, tố cáo cái “vô nghĩa lí” của cuộc đời là để đòi hỏi có một trạng thái có nhân tính, 
là khắc khoải đi tìm cái nghĩa lí của cuộc đời - một khía cạnh khác của giá trị nhân bản. 
2.4. Tâm lí quý tộc quái đản “vô nghĩa lý”
Ngƣời ta đã nói nhiều đến 3 từ “vô nghĩa lý” xuất hiện dày đặc trong các tác phẩm 
của Vũ Trọng Phụng. Nhƣng nhƣ có dịp chúng tôi đã trình bày, đây chính là việc đánh 
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 41.2018
123
tráo ý nghĩa tồn tại của sự vật, sự việc cho nhau [3; tr.324]. Hệ quả của sự đánh tráo này 
là con người trở nên cọc cạch, khấp khểnh, bị triệt tiêu các giá trị để trở thành những 
trống rỗng, những quái thai của thời đại. Đó là những “con ngƣời” đội lốt con ngƣời nên 
chúng chỉ là những hình nhân nghịch dị không hơn không kém! Với Số đỏ, ta gặp các 
nhân vật không chỉ với những hành vi múa may, quay cuồng một cách lố bịch, những 
câu nói vô nghĩa, vô duyên, mà còn là những suy tƣởng, lập luận đầy xuẩn ngốc của 
những con ngƣời vẫn vỗ ngực là “văn minh”, “Âu hoá”. Xuân Tóc Đỏ là thằng người
diễn rất đạt, rất sinh động những hành vi quái gở, máy móc, bất chấp hoàn cảnh, với bất 
kì ai, bất kì lúc nào và, cái đáng cƣời không phải chỉ ở đó, mà còn ở điều đáng ngạc 
nhiên là, cái vô lí, vô nghĩa đó lại nghiễm nhiên đƣợc xem là có lí, là “hợp thời”! Bài văn 
vần quảng cáo “nhức đầu giải cảm” của nó làm cho chàng thi sĩ lãng mạn phải xoa tay 
bái phục, đỏ mặt hổ thẹn rồi chuồn mất, làm cô Tuyết tân thời phải trầm trồ là “bậc kì 
tài”, “xuất khẩu thành chƣơng”. Câu nói vô duyên: “Thƣa ngài, ngài là một ngƣời chồng 
mọc sừng!” đƣợc chính ông Phán mọc sừng thuê nói, trong bất cứ hoàn cảnh nào mà nó 
buông ra, cũng đƣợc tán thƣởng. Những phát ngôn tục tĩu nơi cửa miệng nhƣ “ Mẹ kiếp! 
Nƣớc mẹ gì!” đƣợc ngƣời ta coi là sự sáng tạo và xin ghi vào tự điển của Hội Khai trí 
tiến đức! “Sự ngu độn của nó đƣợc cho là nhũn nhặn, là sự khiêm tốn, nên nó lại càng 
đƣợc yêu mến hơn”. Các nhân vật khác nhƣ bà phó Đoan lải nhải Âu hoá “bấm bụng thủ 
tiết với hai đời chồng” bằng những hành vi dâm đãng ; sƣ cụ Tăng Phú hùng hồn lăng xê 
cho tài kiện cáo làm “hộc máu mồm” đối thủ cũng là những ví dụ tiêu biểu. Đấy còn là 
tâm lí quý tộc quái đản đến thành nực cƣời của ông “cụ cố Hồng” lảm nhảm Biết rồi! 
Khổ lắm! Nói mãi! trong dáng vẻ ngu ngơ, đần thộn, dốt nát, muốn có ai đó “đấm vào 
mặt mình” để đƣợc vênh váo là bố vợ của “vĩ nhân” Xuân Tóc Đỏ theo đúng nhƣ câu 
thành ngữ “vênh váo nhƣ bố vợ phải đấm”(!), tâm lí “đài các” quái dị của Tuyết khi 
“mặc chiếc áo ngây thơ để thiên hạ biết rằng, mình chƣa đánh mất cả chữ trinh” trong 
đám tang ông nội. Ông bố, bà mẹ của Phúc trong Trúng số độc đắc cũng có những nét 
tâm lí tƣơng tự nhƣ đã phân tích ở trên.
3. KẾT LUẬN
Khảo sát mô hình tâm lí trong các tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng giúp chúng ta 
hiểu rõ hơn về tâm lí con ngƣời trong thời đại ông đang sống, một thời đại ẩn chứa rất 
nhiều xung đột: xung đột giữa cá nhân và dục vọng, cá nhân và bản năng, cá nhân với 
định mệnh, phản ánh cuộc đời với vô vàn những “cú sốc” bất ngờ. Cùng với mô thức 
hành động (mà chúng tôi sẽ trở lại trong dịp khác), đây là hình ảnh của một thế giới đảo 
điên đang bên bờ vực thẳm của sự phá sản, con ngƣời bị quay cuồng, chới với trong cái 
thế giới ấy để rồi phải biến dạng, thay đổi đến tột cùng. Nói cách khác, đấy là mô hình 
về thế giới thực tại đã bị “dốc ngƣợc”, bị “lộn trái”, “bóc trần và vạch trần” một cách 
không thƣơng tiếc, phản ánh xu hƣớng ôm trọn cái “toàn thể” trong các tiểu thuyết của 
Vũ Trọng Phụng.
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 41.2018
124
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Phƣơng Lựu (1995), Tìm hiểu lí luận văn học phương Tây hiện đại, Nxb. Văn học, 
Hà Nội.
[2] Phƣơng Lựu (2001), Lí luận phê bình văn học phương Tây thế kỷ XX, Nxb. Văn học, 
Hà Nội.
[3] Nguyễn Mạnh Quỳnh (2003), Cái nghịch lý và cấu trúc của mô hình xã hội trong 
tiểu thuyết - phóng sự của Vũ Trong Phụng (trong sách Bản sắc hiện đại trong 
các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, Nxb.Văn học, Hà Nội.
[4] Nguyễn Ngọc Thiện, Hà Công Tài (Tuyển chọn và giới thiệu) (2000), Vũ Trọng 
Phụng về tác gia và tác phẩm (Gồm 79 bài nghiên cứu và phê bình tác phẩm của 
Vũ Trọng Phụng từ 1939 - 2000), Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
[5] X.M. Pêtơrốp (1986), Chủ nghĩa hiện thực phê phán (ngƣời dịch: Nguyễn Đức 
Nam, Phạm Văn Trọng, Anh Đào), Nxb. Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 
Hà Nội.
THE PSYCHOLOGICAL MODE IN VU TRONG PHUNG’S NOVELS
Nguyen Manh Quynh 
ABSTRACT
In a narrative work, there are two narrative modes: the psychological mode which 
concentrates on representing characters’ psychological state and the non-psychological 
mode that demonstrates characters’ experience emotion and actions. This article studies the 
structure of the psychological mode in Vu Trong Phung’s novels according to the mode 
through analyzing its identities such as jealousy in love, self-love, selfishness, self esteem, 
opportunism, absurd aristocracy.
Keywords: Novel, psychological mode, narrative, character, Vu Trong Phung.