Đối chiếu đặc điểm ngôn ngữ của hành vi từ chối trực tiếp trong tiếng Việt và tiếng Nga

 đầy đủ chủ ngữ và vị ngữ. 
a. Dạng tối giản: chỉ bao gồm SP1 
Ví dụ: 
- Вы будете участвовать в этом соревновании? 
ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA HÀNH VI TỪ CHỐI... 85 
- Откажусь. 
 b. Dạng đầy đủ CV: có cả CN lẫn VN là ĐTNV 
 Ví dụ: 
- Игорь я хочу, чтобы ты поехал в командировку в мае. 
- Я откажусь (Я категорически откажусь). 
Cách từ chối này thể hiện thái độ kiên quyết của người nói. 
3. ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM CỦA HÀNH VI TỪ CHỐI TRỰC TIẾP TRONG TIẾNG 
VIỆT VÀ TIẾNG NGA 
3.1. Nhận xét chung 
Theo quan điểm của Ngôn ngữ học đại cương, những đặc điểm giống và khác nhau trong 
ngôn ngữ đều mang tính qui luật, thể hiện qua hoạt động giao tiếp trực tiếp tức ngôn ngữ 
nói. Hành vi ngôn ngữ nói chung, hành vi từ chối nói riêng bị chi phối bởi các qui tắc hội 
thoại (là một trong những vấn đề được Ngữ dụng học quan tâm như đã đặt vấn đề ở trên). 
Hành vi từ chối trực tiếp trong tiếng Việt và tiếng Nga có nhiều nét giống nhau và khác 
nhau là vì như vậy. 
Xét theo đặc điểm loại hình, những nét khác nhau giữa các ngôn ngữ so sánh đối chiếu 
chủ yếu do đặc điểm loại hình của mỗi ngôn ngữ sinh ra. Các ngôn ngữ càng khác xa về 
loại hình càng có nhiều nét khác nhau. Những đặc điểm khác nhau này thể hiện sâu rộng 
ở phương diện ngữ pháp tức hình thức của ngôn ngữ. Liên quan trực tiếp đến hiện tượng 
này là hành vi ngôn ngữ trực tiếp nói chung, hành vi từ chối trực tiếp nói riêng. 
Từ kết quả thống kê, phân loại chúng tôi đưa ra 50 mẫu hội thoại trong mỗi ngôn ngữ có 
chứa hành vi từ chối trực tiếp để tiến hành đối chiếu. Kết quả thu được cụ thể như sau. 
3.2. Những nét giống và khác nhau 
3.2.1. Xét về đặc điểm hình thức 
- Về số lượng: xét về hình thức, trong cả hai ngôn ngữ đều có các mô hình cấu trúc khác 
nhau: cả trong tiếng Việt lẫn tiếng Nga đều có mặt 4 mô hình cấu trúc từ chối trực tiếp. 
Mỗi một mô hình như thế lại bao gồm các dạng cụ thể của mình. 
- Về đặc điểm ngữ pháp trong tổ chức cấu trúc: do tiếng Việt và tiếng Nga thuộc các loại 
hình ngôn ngữ khác nhau: tiếng Việt mang đặc điểm của ngôn ngữ đơn lập, không biến 
hình, quan hệ ngữ pháp giữa từ với từ trong cụm từ, trong câu được biểu thị thông qua 
trật tự từ, hư từ, còn tiếng Nga thuộc ngôn ngữ biến hình, quan hệ ngữ pháp được biểu thị 
chủ yếu bằng phương thức phụ tố, do đó trong cách thức tổ chức các mô hình cấu trúc 
hành vi từ chối có rất nhiều điểm khác nhau giữa hai ngôn ngữ ( ví dụ hiện tượng biến 
cách của danh từ, đại từ, biến ngôi của động từ v.v). 
- Về tần suất sử dụng: tần suất sử dụng của các kiểu mô hình cấu trúc trong hai ngôn ngữ 
cũng không như nhau. Dưới đây là bảng tóm tắt kết quả đối chiếu: 
86 NGUYỄN TƯ SƠN 
Bảng 1. Bảng đối chiếu tóm tắt 
Trong tiếng Việt: 
Thứ tự Kiểu cấu trúc Dạng Số lượt Tỉ lệ 
1 
Cấu trúc có hạt nhân là ĐTPĐ “không”, 
“chẳng”,”chả” 
3 31 62% 
2 
Cấu trúc có hạt nhân là ĐT chỉ khả năng 
“chịu”, “ bó tay”, “quá khả năng”, “vượt khả 
năng” 
3 7 14% 
3 
Cấu trúc có hạt nhân là ĐT chỉ mệnh lệnh 
“cấm” , “chớ” 
3 9 18% 
4 
Cấu trúc có hạt nhân là ĐTNV “từ chối”, 
“kiếu”, khước từ” 
3 3 6% 
Tổng 4 12 50 100% 
Trong tiếng Nga: 
Thứ tự Kiểu cấu trúc Dạng Số lượt Tỉ lệ 
1 Cấu trúc có ĐTPĐ “нет” làm hạt nhân 3 26 52% 
2 
Cấu trúc có ĐTPĐ “не”+ ĐT “мочь” làm 
hạt nhân 
3 16 32% 
3 
Cấu trúc có cụm từ cố định/thành ngữ “ни 
в коем случае”làm hạt nhân 
1 6 12% 
4 
Cấu trúc có ĐTNV “отказаться” làm hạt 
nhân 
2 2 4% 
Tổng 4 6 50 100% 
3.2.2. Xét về nội dung biểu đạt hay ý nghĩa ngữ dụng 
Trong cả 2 ngôn ngữ cách từ chối trực tiếp có số lượng mô hình cấu tạo và tần suất xuất 
hiện của mỗi kiểu cấu trúc là không như nhau. Điều này được lí giải bởi mỗi một mô hình 
cấu trúc hành vi từ chối trực tiếp trên, bên cạnh ý nghĩa chung là từ chối, còn hàm chứa 
những sắc thái nghĩa biểu thị tình cảm, thái độ, sự đánh giá một cách tế nhị khác nhau từ 
phía người nói, qua đó giữ thể diện cho đối tác và không làm ảnh hưởng mối quan hệ qua 
lại giữa những người tham gia giao tiếp với nhau trong hội thoại. 
- Nét giống nhau 
Như đã đặt vấn đề ở trên, lối nói trực tiếp nói chung, cách từ chối trực tiếp nói riêng ít 
phụ thuộc vào bối cảnh giao tiếp, vào mối quan hệ giữa người nói và người nghe hơn so 
với lối nói gián tiếp. Xét về phương diện này sự tương đồng giữa hai ngôn ngữ là rất lớn. 
Ở đây thể hiện văn hóa ứng xử, văn hóa giao tiếp. Trước hết những nét giống nhau này 
thể hiện qua các nhân tố chi phối sự lựa chọn cách nói năng của các bên giao tiếp. Đó là: 
+ Vai giao tiếp tức vị thế của người nói và người nghe; 
ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA HÀNH VI TỪ CHỐI... 87 
+ Mối quan hệ thân – sơ; 
+ Tính quan trọng của chủ đề hội thoại; 
+ Bối cảnh giao tiếp tức không gian và thời gian trong đó hội thoại diễn ra. 
Tùy thuộc vào các nhân tố hội thoại này mà người nói lựa chọn cho mình mô hình cấu 
trúc từ chối phù hợp nhất, mang lại hiệu quả nhất cho lời nói. 
- Nét khác nhau 
Sự khác nhau trong nội dung biểu đạt của hành vi từ chối trực tiếp nằm ở nghĩa hàm ẩn 
của mỗi kiểu loại cấu trúc từ chối trực tiếp cụ thể. Điều này thể hiện sắc thái biểu cảm, 
mức độ, tính chất của hành vi từ chối từ phía người nói. 
Bảng 2. Đối chiếu đặc điểm nội dung/nghĩa hàm ẩn 
Trong tiếng Việt: Dấu + biểu thị có, dấu – biểu thị không 
Thứ 
tự 
Kiểu cấu trúc 
Vị thế 
Mức độ 
quan hệ 
Nghĩa hàm ẩn 
Ngang 
bằng 
Trên 
dưới 
Thân Sơ 
1 
Cấu trúc có ĐTPĐ “không”, 
“chả” làm hạt nhân 
+ - + + Dứt khoát 
2 
Cấu trúc có “chịu”, “bó 
tay” làm hạt nhân 
+ + + + Nhấn mạnh 
3 
Cấu trúc có “cấm”, “chớ” 
làm hạt nhân 
+ + + - Quở trách, cảnh báo 
4 
Cấu trúc có ĐTNV “kiếu”, 
“từ chối”, “ khước từ” làm 
hạt nhân 
- + - + Kiên quyết 
Trong tiếng Nga: 
Thứ 
tự 
Kiểu cấu trúc 
Vị thế 
Mức độ 
quan hệ 
Nghĩa hàm ẩn 
Ngang 
bằng 
Trên 
dưới 
Thân Sơ 
1 
Cấu trúc có ĐTPĐ “нет” 
làm hạt nhân 
+ - + + Dứt khoát 
2 
Cấu trúc có ĐTPĐ “не” + 
ĐT “мочь” làm hạt nhân 
+ + + + 
Trung hòa, nhấn 
mạnh hoàn cảnh 
bản thân 
3 
Cấu trúc có cụm từ cố 
định/thành ngữ làm hạt nhân 
- - - - Dứt khoát, сảnh báo 
4 
Cấu trúc có ĐTNV 
“отказаться” làm hạt nhân 
+ - - + Dứt khoát, lịch sự 
88 NGUYỄN TƯ SƠN 
Sự khác nhau về nội dung biểu đạt trong mỗi cấu trúc từ chối gián tiếp như trên thể hiện 
đặc điểm tâm lí dân tộc, văn hóa ứng xử ở người Việt và người Nga: mỗi một người khi 
tham gia giao tiếp đều mặc nhiên lựa chọn cách thức phù hợp trên cơ sở thói quen tâm lí, 
trình độ văn hoá của mình trong mỗi bối cảnh giao tiếp cụ thể. 
4. KẾT LUẬN 
Mỗi ngôn ngữ đều có cách thức sử dụng phong phú trong biểu đạt nội dung thông tin: 
cùng một nội dung, người nói có thể lự chọn lối nói này hay lối nói khác tùy thuộc vào 
bối cảnh và mục đích giao tiếp cụ thể. Điều này liên quan đến đặc điểm tâm lí, văn hoá 
dân tộc và văn hoá giao tiếp. 
Cũng như mọi hành vi ngôn ngữ khác, hành vi từ chối trực tiếp trong tiếng Nga và tiếng 
Việt có hình thức biểu đạt linh hoạt, hàm chứa các sắc thái ngữ nghĩa đa dạng, sâu sắc mà 
việc nhận biết chúng đòi hỏi người tham gia giao tiếp ngoài kiến thức ngôn ngữ chung 
còn cần có hiểu biết sâu sắc về văn hoá ứng xử, thói quen nói năng của người bản ngữ. 
Đây là một trong những khó khăn mà người học ngoại ngữ hay gặp, đòi hỏi phải có sự 
quan tâm đúng mức ngay từ giai đoạn đầu dạy - học tiếng. 
Trong dạy – học ngoại ngữ có hiện tượng giao thoa ngôn ngữ và giao thoa văn hóa, gây 
lỗi ở nhiều phương diện như lỗi phát âm, dùng từ, lỗi ngữ pháp. Liên quan đến hoạt động 
nói năng, ngoài các kiểu lỗi này người học cần được trang bị kiến thức văn hóa, phong 
tục tập quán, văn hóa ứng xử bằng ngôn ngữ của người bản ngữ nhằm nâng cao hiệu quả 
đào tạo. 
Kết quả khảo sát cho thấy sự cần thiết phải có cách tiếp cận mới trong giáo học pháp 
ngoại ngữ, từ việc lựa chọn ngữ liệu đưa vào các giáo trình dạy môn thực hành tiếng đến 
việc xây dựng hệ thống bài tập dựa trên đường hướng giao tiếp, phát triển kĩ năng giao 
tiếp ngay từ giai đoạn đầu tiên của quá trình học tiếng. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Austin, J. L. (1962). How to do things with words, Cambridge. 
[2] Акушина. А.А., Формановская. Н.И. (1978). Русский речевой этикет, Москва. 
[3] Đỗ Hữu Châu (1993). Ngữ dụng học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 
[4] Đỗ Hữu Châu (2000). Tìm hiểu văn hoá qua ngôn ngữ, Tạp chí Ngôn ngữ, số 10, tr.5-10. 
[5] Nguyễn Đức Dân (1998). Ngữ dụng học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 
[6] Nguyễn Thiện Giáp (2000). Dụng học Việt ngữ, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. 
[7] Верщагина, T.М., Костомаров, В.Г. (1976). Язык и культура, Москва. 
[8] Гольдин, В.А. (1978). Этикет и речь, Саратов. 
[9] Леонтьев, А.А.(1969). Язык и речевая деятельность, Москва. 
[10] Формановская, Н.И. (1984). Употребление русского речевого этикета, Москва. 
ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA HÀNH VI TỪ CHỐI... 89 
Title: COMPARISON OF THE INDIRECT REFUSAL BEHAVIORS IN VIETNAMESE AND 
RUSSIAN 
Abstract: Language behavior is a kind of behaviors used direct language communication via 
dialogues. Unlike other types of behaviors (e.g. physical behavior), this behavior kind is 
performed by the speaker, depending on the listener and the communicative circumstance related 
to the reaction manners or communication culture. In the teaching and learning of foreign 
languages, the practice of listening and speaking skills is one of the basic tasks; therefore, the 
profound study on language behavior, especially in the comparison between mother tongue and a 
foreign language, plays a very important role. This paper focuses on the formation characteristics 
of direct refusal behavior in Vietnamese and Russian, indicates methods of selecting speech 
manners of refusal in the specific context of communication in Vietnamese and Russian; thereby 
it can make a contribution to innovative methods of teaching speaking skills for Vietnamese and 
Russian learners as a foreign language. 
Keywords: Dialogues, language behavior, direct refusal behaviors, structure of behavior.