Tư duy hệ hình lý Luận văn học Trương Đăng Dung nhìn từ mỹ học tiếp nhận hiện đại

a tác 
phẩm văn học diễn ra như thế nào? Đây là câu hỏi quan trọng nhất đặt ra với lý luận văn học hiện 
đại, hậu hiện đại. Liên quan đến vấn đề c h ăn học như u r nh, Trương Đăng Dung đã 
nhìn thấy trong các công trình nghiên cứu của các nhà lý luận hàng đầu thế giới những sự lý giải, 
bổ sung, tiếp nối nhau nhằm hướng tới sự hoàn thiện hệ thống các quan niệm về tác phẩm văn 
học; những sự phù hợp, những khả năng cho việc triển khai tiếp và những giới hạn trong lý thuyết 
của từng người. 
Người đầu tiên có sự gợi ý cho tư duy lý luận của Trương Đăng Dung về vấn đề tác 
 h ăn học như u r nh là R. Ingarden với công trình T c h ăn học nổi tiếng. Trong 
công trình của mình, Ingarden đã không tiếp tục con đường Hiện tượng học tiên nghiệm của E. 
Husserl, mà vẫn duy trì quan điểm về phương thức tồn tại hi n h c và ưởng của tác phẩm 
văn học. Dựa vào cách phân tích đối tượng của Hiện tượng học, Ingarden cho rằng tác phẩm 
văn học là vật có ch , nhưng những hoạt động ý thức của nhà văn không thuộc về tác phẩm 
mà chỉ là cơ sở tồn tại của tác phẩm văn học mà thôi. Như là khách thể mang tính chủ ý, đời 
sống của tác phẩm văn học phụ thuộc vào những hoạt động cụ thể hóa (đọc) có chủ ý của người 
đọc hướng tới nó. Trương Đăng Dung nhận xét: “Với việc vận dụng hiện tượng học vào nghiên 
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học – Đại học Huế Tập 5, Số 2 (2016) 
47 
cứu văn học, Ingar en ưu ến ối i n kế c a c c ếu ố rong ăn n ăn học rư c c 
 ng c a h c người ọc hư ng i n ” [3,51]. 
Cùng xu hướng đề cao tính cá nhân của hoạt động đọc giống như Ingarden là W. Iser, với 
các công trình Người ọc i n (1972), H nh ng ọc (1976) và Thế gi i c a iễn gi i 
(2000). Iser đã cho rằng tác phẩm văn học có hai cực (giống như Ingarden cho rằng tác phẩm văn 
học có hai lần ý thức), đó là cực nghệ thuật (văn bản của tác giả) và cực thẩm mỹ (kết quả mà 
hành động đọc tạo nên). Iser đã đưa ra các khái niệm ăn n i n, người ọc i n để lý giải 
về các đặc điểm của văn bản, trong đó có văn bản tiềm ẩn với mối liên hệ người đọc tiềm ẩn. 
Người đọc tiềm ẩn được tạo ra bởi chính văn bản và nó không đồng nhất với bất kỳ người đọc có 
thực nào. Dưới sự dẫn dắt của người đọc tiềm ẩn, người đọc có thực vừa chủ động vừa thụ động. 
H.G. Gadamer là người đại diện cho xu hướng nhấn mạnh yếu tố tập thể của hoạt động 
tiếp nhận văn bản văn học theo tinh thần tường giải học. Trong công trình Ch n hư ng 
pháp (1960), một công trình có ảnh hưởng sâu sắc tới sự phát triển của tư duy hệ hình lý luận 
văn học. Theo Gadamer, nghĩa của tác phẩm văn học không thể hiện trong chủ ý của tác giả. 
Quá trình tồn tại các văn bản từ thời đại này đến thời đại khác là quá trình chúng có những 
nghĩa mới, đó chính là tính bất ổn của văn bản (nằm trong ngôn ngữ). Mọi sự hiểu về văn bản 
văn học đều là sự sáng tạo, là sự hiểu một cách khác. Gadamer đã phê phán quan niệm công cụ 
về ngôn ngữ và nhấn mạnh rằng “lời nói thuộc về các tình huống của hữu thể mà trong đó lời 
nói hình thành và điều muốn nói được tạo ra”. 
Gần gũi với quan điểm của Gadamer là H.R. Jauss, người đứng đầu trường phái Mỹ học 
tiếp nhận Konstanz. Jauss đã phát triển quan điểm của Gadamer về tường giải học, về lịch sử tác 
động của tác phẩm và về sự dung hợp của các tầm đón đợi. 
Trên cơ sở phân tích một cách khách quan về các quan điểm của những nhà nghiên cứu 
hàng đầu của lý luận văn học hiện đại, Trương Đăng Dung đã đưa ra cách hiểu của mình về 
phương thức tồn tại của tác phẩm văn học. Thứ nhất, tác phẩm văn học được tạo ra từ nhiều lớp 
không thuần nhất. Đây chính là đặc trưng cấu trúc cơ bản của tác phẩm văn học. Theo ông, một 
mặt tác phẩm không chỉ tạo nên chỉnh thể, mà ngay cả trong chỉnh thể đó cũng có sự phân tầng, 
có nhiều lớp; mặt khác, giữa các lớp dù có mối quan hệ gắn kết với nhau thì tác phẩm vẫn 
không đơn thanh, mà là đa thanh. Bởi vì, mọi lớp của tác phẩm mang những chất lượng giá trị 
đặc thù theo cách của nó và tổng thể của chúng tạo thành chất lượng thẩm mỹ chung cho tác 
phẩm, đó là sự đa thanh hài hòa. Thứ hai, là kết quả của hoạt động ý thức tác giả, văn bản cũng 
mới chỉ được xem là bộ khung chứa đựng những tiềm năng. Để văn bản triển khai, phải có một 
quá trình hoạt động ý thức của người đọc, nghĩa là cần đến sự cụ thể hóa (sự đọc) tương ứng. Vì 
vậy, tác phẩm văn học là hai lần chủ ý. 
Theo Trương Đăng Dung, có thể chia quá trình tiếp nhận văn học thành ba cấp độ: đánh 
giá, phân tích và mô tả. Đánh giá là giai đoạn đầu của quá trình tác động văn học, khi tác phẩm 
được đọc và người đọc tham dự vào quá trình tác động bằng những kinh nghiệm thẩm mỹ và 
bằng những trải nghiệm cá nhân. Người đọc tiếp cận tác phẩm bằng ý hướng tới giá trị tác phẩm 
Tư duy hệ hình lý luận văn học Trương Đăng Dung nhìn từ mỹ học tiếp nhận hiện đại 
48 
và kết quả của quá trình này là sự tạo thành giá trị thẩm mỹ, cái giây phút khoái cảm có tên gọi 
là c i ẹ . Phân tích là giai đoạn tác phẩm đối diện với ý thức của người đọc, nó độc lập với 
tình trạng cụ thể của người đọc. Vai trò cá nhân của người đọc lúc này mờ nhạt. Người đọc chờ 
đợi thông điệp nào đó từ tác phẩm, vì vậy anh ta chủ định hướng về nghĩa (nội dung) của tác 
phẩm văn học. Lúc này tác phẩm lại gặp ý thức người đọc các kinh ngiệm, trải nghiệm, hệ thống 
mã xã hội. Vì vậy, bản thân nghĩa của tác phẩm luôn là quá trình. Mô tả là giai đoạn người đọc 
bằng hệ thống mã văn học và ngôn ngữ có trong ý thức, bằng sự định hướng tới các chuẩn mực 
văn học – thẩm mỹ, anh ta tiếp cận với tác phẩm lúc này chỉ trong phần còn là sinh động đối với 
bản thân. 
Khi các quá trình trên diễn ra thì việc chiếm lĩnh hiện thực và thẩm mỹ nơi tác phẩm 
xảy ra cùng một lúc. Chỉ khác là khi sáng tác thì đó là sự chiếm lĩnh thẩm mỹ hiện thực để tạo 
nên văn bản nghệ thuật, còn khi tiếp nhận thì chiếm lĩnh thẩm mỹ là việc đầu tiên. Sự chiếm 
lĩnh này từ phía tác giả diễn ra theo trật tự: mô tả – phân tích – đánh giá hiện thực thẩm mỹ; còn 
từ phía người đọc thì quá trình xảy ra ngược lại: đánh giá – phân tích – mô tả tác phẩm. 
Khi thiết lập mối quan hệ giữa tác giả – tác phẩm – người đọc, và vận dụng nguyên tắc 
hỏi – đáp của phương pháp chú giải văn bản, Trương Đăng Dung đã phân biệt tầm đón nhận từ 
bên trong, cái ảnh hưởng được quyết định thông qua văn bản văn học và sự tiếp nhận liên quan 
đến người đọc của một xã hội nhất định, được gọi là yêu cầu xã hội. Ngành chú giải học có nhiệm 
vụ tách biệt hai kiểu tiếp nhận: một mặt, cần mở ra quá trình tích cực, trong đó ảnh hưởng và 
nghĩa của văn bản được cụ thể hóa đối với người đọc hiện tại; mặt khác, cần phải “phục chế” lại 
cái quá trình lịch sử trong đó văn bản được các thể chế khác nhau của các thời đại khác nhau tiếp 
nhận và lý giải bằng các phương pháp khác nhau. 
Bắt đầu của hoạt động đọc, trên bình diện hình thức, người đọc đi từ bộ phận đến toàn 
thể. Lúc này, người đọc nhận ra hình thức toàn vẹn của tác phẩm, nhưng nghĩa và ý nghĩa của 
nó thì chưa rõ. Sau đó, trong hoạt động lý giải, trên bình diện ý nghĩa, người đọc đi từ toàn thể 
đến bộ phận, và từ các nghĩa, người đọc cụ thể hóa điều cơ bản nhất cho bản thân. 
Mỹ học tiếp nhận hiện đại được Trương Đăng Dung tiếp thu có cải biên những vấn đề 
lý thuyết mà các học giả phương Tây đã đề xuất, để từ đó lý giải về mối quan hệ tác giả – tác 
phẩm – người đọc. Diện nghiên cứu về Mỹ học tiếp nhận của Trương Đăng Dung vừa dựa vào 
trục lịch đại: tiền hiện đại, hiện đại và hậu hiện đại; vừa dựa vào trục đồng đại: triết học tường 
giải học của Heidegger, Gadamer, mỹ học tiếp nhận của Ingarden và trường phái Konstanz 
Trương Đăng Dung, trên cơ sở tiếp thu lý thuyết nước ngoài, đã đem đến cho giới nghiên cứu 
văn học Việt Nam những kiến giải hoàn toàn mới về khái niệm văn bản và tác phẩm, nghĩa và 
giá trị, vị trí của ngôn ngữ trong cuộc sống đã mở ra những cách hiểu mới cũng như khả năng 
nghiên cứu mới cho Khoa học văn học. Văn bản là công đoạn cuối cùng của sự sáng tạo nghệ 
thuật của nhà văn; văn bản là một hệ thống ký hiệu chứa đựng nghĩa, là yếu tố đầu tiên để trở 
thành tác phẩm; tác phẩm là sự cụ thể hóa văn bản thông qua hoạt động đọc. Như vậy, giữa tác 
phẩm và văn bản có sự khác nhau về nguyên tắc; văn bản chỉ trở thành tác phẩm khi người đọc 
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học – Đại học Huế Tập 5, Số 2 (2016) 
49 
xuất hiện. Chính sự đặt định lại vị trí và chức năng của thuật ngữ văn bản và tác phẩm được 
xem là bước đột phá trong lý luận văn học vào những năm đầu thế kỷ XXI. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1]. Trương Đăng Dung (2004). T c h ăn học như u r nh, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 
[2]. Trương Đăng Dung (2002). Phương thức tồn tại của tác phẩm văn học, Tạ chí ăn học, số 7-8. 
[3]. Trương Đăng Dung (2008). Những giới hạn của Cộng đồng diễn giải, Tạ chí Ngi n c u ăn học, 
số 9. 
[4]. Trương Đăng Dung (2011). Khoa học văn học tiền hiện đại, Tạ chí Nghi n c u ăn học, số 6. 
[5]. Trương Đăng Dung (2011). Khoa học văn học hiện đại, hậu hiện đại, Tạ chí Nghi n c u ăn học, 
số 8. 
[6]. I.P.Ilin và E.A.Tzurganova (chủ biên) (2003). C c kh i ni hu ngữ c a c c rường h i 
nghi n c u ăn học ở T Âu Hoa Kỳ hế kỷ 20, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 
TRUONG DANG DUNG’S PARADIGM THOUGHT OF LITERARY THEORY 
FROM THE VIEW OF MODERN RECEIPTIVE ESTHETICS 
Nguyen Xuan Thanh 
Department of Literature and Linguistics, Hue University College of Sciences 
ABSTRACT 
Truong Dang Dung is a famous literary theorist who has changed modern literary theory 
paradigm of Vietnam from (pre)modern into postmodern through introducing the receptive 
esthetics. He has many researching works on authors, on process of creating literary texts, 
on readers and on process from text to literariness. 
The Article studies deeply the new points of view of Truong Dang Dung on author, reader 
and text based on Phenomenology, Hermeneutics and Receptive Esthetics. 
Keywords: Hermeneutics, Konstanz school, Reader, Receptive Esthetics, Truong Dang 
Dung.