Thơ của vua Tự Đức viết về sông Lợi Nông (An Cựu)

ỗi người, mỗi 
lúc khác nhau, cảm xúc ấy được diễn đạt cũng khác nhau. Ai cũng biết, Tự Đức là 
vị vua ngồi trên ngai triều Nguyễn lâu nhất (1848-1883), chứng kiến và giải quyết 
nhiều tình huống của đất nước cũng phức tạp nhất, và ông cũng tham gia viết, để 
lại cho đời sau một khối lượng trước tác đồ sộ nhất trong số các vua nhà Nguyễn. 
Trong đó, số tác phẩm thuộc loại sáng tác như Ngự chế thi, Ngự chế văn đã có 
một vị trí đặc biệt, bởi vì tác phẩm vừa nhiều, vừa phong phú về chất, về lượng và 
cả về đề tài nữa. Những bài thơ của vua Tự Đức viết về sông Lợi Nông được tìm 
thấy trong Ngự chế thi nhị tập, bộ này gồm nhiều quyển, trong đó có những bài 
như sau:
1. Bài Lợi Nông Hà dạ phiếm, bài thứ 19 trong quyển 3.
2. Bài Lợi Nông Hà, bài thứ 13 trong quyển 4.
3. Bài Lợi Nông dạ bạc, bài thứ 11 trong quyển 5.
Trong thơ, vua Tự Đức đã thể hiện tình cảm của một nhà thơ với kiếp sống 
của con người, họ phải gánh chịu nhiều sức ép, như thời tiết, công việc Rồi với 
tư cách là một người đứng đầu trăm họ, nhà vua đã chẳng tính toán sự hao tốn, chỉ 
biết làm sao đem đến cuộc sống ấm no cho muôn dân. Ông viết:
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018 95
Thiên kim mi tích khởi hà công
Tống lỗ nghinh cam quán khái sung
Thủy hạn chư phương tần cáo khiểm
Hạ thu thị xứ lỗ ca phong
 (Bài Lợi Nông Hà)
(Nào tiếc ngàn vàng việc mở sông
Mặn đi ngọt đến tưới đầy đồng
Nhiều nơi hạn lụt đang cơ cực
Lắm chỗ hè thu hát tụng phong)
Nhà vua còn ý tứ là cho thuyền đi nhẹ trên sông, không làm kinh động đến 
giấc ngủ của cả loài vật, nghe tiếng trâu thở mùa hạn cũng động lòng thương xót. 
Chỉ một niềm cầu mong sao được phong hòa vũ thuận để mùa màng bội thu, lúa 
má tốt tươi:
 Tích bất kinh miên khuyển
 Tâm do hệ suyễn ngưu
 Nguyện phùng cam chú phổ
 Xuân giá lục vân trù
 (Bài Lợi Nông Hà dạ phiếm)
(Thuyền đi chó vẫn ngủ
Lòng bận tiếng trâu hen
Mong gặp mưa rưới khắp
Mạ xuân biếc mây chen)
Trong một đêm đi thuyền trên sông Lợi Nông, nhà vua chợt nghĩ, sông Lợi 
Nông không chỉ để “lợi nông” mà còn điểm tô cho phong cảnh vùng thôn dã quanh 
kinh thành thêm tráng lệ. Nhà vua hình dung sông thẳng dài như mũi tên, bay vụt 
xuống tận đầm phá, mây đêm thu bàng bạc, cây lá nhòa sương như màn kính, gợi lên 
cảnh thanh bình, yên ả của một vùng quê. Có lẽ bài thơ được viết khi tác giả đang 
đêm đi thuyền săn chim, đến nơi, không đành làm kinh động mọi vật mà cứ lặng 
yên để thưởng thức giây phút hiếm hoi của một con người đầy âu lo và công việc!
Thỉ trực thị giang trường
Vân khai dạ sắc lương
Viên lâm mãn thủy kính
Tinh đẩu chức thiên chương
 (Bài Lợi Nông dạ bạc)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 201896 
(Sông thẳng dài tên vút
Mây đêm mát êm ru
Cây nhòa như màn kính
Sao Đẩu dệt trời thu)
 Hay: Tân nguyệt câu thiên khúc
Trường giang thỉ trực lưu
Đê bàng liên chúc dẫn
Trúc lý điểm đăng phù
 (Bài Lợi Nông Hà dạ phiếm)
(Trăng non lưỡi câu uốn
Sông thẳng tựa mũi tên
Đuốc sáng đê liền dãy
Trong tre lọt ánh đèn)
Đây là hình ảnh quá hiếm về cảnh vật hai bên bờ sông An Cựu vào một đêm 
trăng non mới nhú cách đây gần hai thế kỷ. Trăng non mong manh, cong như lưỡi 
câu, sông dài thẳng tắp như mũi tên, đuốc thắp sáng cắm hai bên bờ, sau lũy tre lấp 
lánh ánh đèn nhà dân, cảnh thái bình của một con sông quê đầy tình tứ đã đi vào ý 
thơ của một vị hoàng đế trong một đêm lướt thuyền trên dòng sông ấy. 
Cảnh vật đẹp xinh nhưng lòng người vẫn chưa thỏa, nhà vua luôn ý thức về 
trách nhiệm của mình trước đời sống còn cơ cực của người dân. Nhà thơ muốn làm 
hết sức mình để nhân dân được no ấm, đây là niềm day dứt được thể hiện trong 
nhiều bài thơ, nhiều chủ đề khác nhau của nhà vua. 
Đọc mấy bài thơ viết về sông An Cựu, người đời sau không những hình dung 
được dòng sông quen thuộc của người xứ Huế cách đây gần hai thế kỷ, mà phần 
nào còn giúp chúng ta hiểu được cảm xúc và ước mong của một ông vua thường tỏ 
ra khổ đau về vai trò và trách nhiệm của mình trước lịch sử và dân tộc.
Dưới đây chúng tôi giới thiệu về 3 bài ấy:
Bài 1: 
Nguyên văn: 利農河夜泛
新月鉤偏曲
長江矢直流
堤旁連屬引
竹裏點燈浮
迹不驚眠犬
心猶繫喘牛
願逢甘澍普
春稼綠雲稠
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018 97
Phiên âm: 
Lợi Nông Hà dạ phiếm
Tân nguyệt câu thiên khúc
Trường giang thỉ trực lưu
Đê bàng liên chúc dẫn
Trúc lý điểm đăng phù
Tích bất kinh miên khuyển
Tâm do hệ suyễn ngưu
Nguyện phùng cam chú phổ
Xuân giá lục vân trù
Dịch nghĩa: 
Đêm đi thuyền trên sông Lợi Nông
Trăng non cong như lưỡi câu
Sông dài chảy thẳng như mũi tên
Bên đê đuốc sáng liền dãy 
Trong hàng tre thấp thoáng ánh đèn
Thuyền đi không kinh động chó đang ngủ
Lòng còn lo khi nghe hơi thở của đàn trâu(4)
Mong có cơn mưa rưới khắp
Mạ xuân xanh tốt như mây vần.
Dịch thơ: 
Trăng non lưỡi câu uốn
Sông thẳng tựa mũi tên
Đuốc sáng đê liền dãy
Trong tre lọt ánh đèn
Thuyền đi chó vẫn ngủ
Lòng bận tiếng trâu hen
Mong gặp mưa rưới khắp
Mạ xuân biếc mây chen
Bài 2: 
Nguyên văn : 
利農河 
千金靡惜起河工
送鹵迎甘灌溉充
水旱諸方頻告歉
夏秋是處屢歌豐
鄭渠莫擅三秦富
禹迹長留萬世功
屹爾貞珉同景仰
嘉名不媿表崇鴻
Phiên âm: 
Lợi Nông Hà
Thiên kim mi tích khởi hà công
Tống lỗ nghinh cam quán khái sung
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 201898 
99Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
Thuỷ hạn chư phương tần cáo khiểm
Hạ thu thị xứ lỗ ca phong
Trịnh cừ mạc thiện tam Tần phú
Vũ tích trường lưu vạn thế không
Ngật nhĩ trinh mân đồng cảnh ngưỡng
Gia danh bất quý biểu sùng hồng
Dịch nghĩa: 
Sông Lợi Nông
Ngàn vàng đâu tiếc việc đào sông này
Đưa mặn đi đón ngọt về tưới đầy khắp 
Nạn lụt, hạn nhiều nơi từng kêu mất mùa
Vụ hè thu nơi đây từng hát bài ca được mùa
Kênh của nhà Trịnh không làm cho Tần giàu được
Dấu tích vua Vũ trị thủy để công đức lại đến muôn đời
Cao vút công ơn người người chiêm ngưỡng
Tiếng thơm không hổ, thể hiện lòng tôn sùng lớn lao.
 Dịch thơ: 
Nào tiếc ngàn vàng việc mở sông
Mặn đi ngọt đến tưới đầy đồng
Nhiều nơi hạn lụt đang cơ cực
Lắm chỗ hè thu hát tụng phong(5)
Kênh Trịnh(6) chưa làm Tần khá được
Ngăn dòng ắt hẵn Vũ còn công(7)
Hàm ơn trời biển người hâm mộ
Chẳng thẹn danh thơm được bái sùng. 
Bài 3: 
Nguyên văn: 
利農夜泊
矢直是江長
雲開夜色涼
園林涵水鏡
星斗織天章
鳥宿鎗姑服
魚牽餌自香
暫時舒鬱滯
安敢迪禽荒
100 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
Phiên âm: 
Lợi Nông dạ bạc
Thỉ trực thị giang trường
Vân khai dạ sắc lương
Viên lâm mãn thủy kính
Tinh đẩu chức thiên chương
Điểu túc thương cô phục
Ngư khiên nhĩ tự hương
Tạm thời thư uất trệ
An cảm địch cầm hoang. 
 Dịch nghĩa: 
Đêm đỗ thuyền trên sông Lợi Nông
Sông dài như mũi tên thẳng
Mây trải rộng sắc đêm mát mẻ
Vườn rừng đẫm nước như mặt gương
Sao Bắc Đẩu dệt thêm vẻ đẹp của trời
Chim nép mình sợ súng săn
Cá theo mồi vì có mùi thơm
Tạm thời thư giãn nơi tù đọng
Đâu dám đi theo lũ chim hoang.
 Dịch thơ: 
Sông thẳng dài tên vút
Mây đêm mát êm ru
Cây nhòa như màn kính
Sao Đẩu dệt trời thu 
Chim nép mình sợ súng
Mồi thơm cá giằng co
Tạm dừng nơi nước đọng
Đâu dám theo đàn cò.
 Huế, tháng 12/2018
 P Đ
101Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
CHÚ THÍCH
(1) Lê Quang Định (2005), Hoàng Việt nhất thống dư địa chí, Phan Đăng dịch, chú thích và giới 
thiệu, Nxb Thuận Hóa - Trung tâm Ngôn ngữ và Văn hóa Đông Tây, Hà Nội, tr. 203-204. Có 
lẽ đoạn văn này được viết khoảng năm, sáu mươi năm trước khi vua Tự Đức viết ba bài thơ 
về sông Lợi Nông.
(2) Đại Nam thực lục chính biên, Đệ nhị kỷ, Q. 7, tờ 13b: 賜名安舊河曰利農河 (Tứ danh An Cựu 
Hà viết Lợi Nông Hà): Ban tên sông An Cựu thành sông Lợi Nông.
(3) Đại Nam thực lục chính biên, Đệ nhị kỷ, Q. 69, tờ 25b: 砌築利農河两岸石竇(原築木倚改砌石竇
凡十四所): Thiết trúc Lợi Nông Hà lưỡng ngạn thạch đậu (Nguyên trúc mộc ỷ cải thiết thạch 
đậu phàm thập tứ sở): Dựng cống đá ở hai bên bờ sông Lợi Nông (Nguyên làm cống bằng 
gỗ nay thay bằng đá, gồm 14 cống).
(4) Nguyên chú: Thời phương vọng vũ cố vân (辰方望雨故云): Lúc này đang mong mưa nên viết 
như thế.
(5) Tụng phong (年豐): Tên bài hát mừng năm được mùa.
(6) Do chữ Trịnh Cừ (鄭渠): Tên một con kênh được đào từ thời Chiến Quốc, ngày nay dòng 
kênh chảy từ phía tây bắc Thiểm Tây qua huyện Kinh Dương, chuyển hướng đông qua 3 
huyện Tam Nguyên, Phú Bình và Bồ Thành. Đây cũng là một loại “Lợi nông” thời cổ đại bên 
Trung Quốc.
(7) Vua Vũ, còn gọi là Đại Vũ, vị vua đầu của nhà Hạ trong lịch sử cổ đại của Trung Quốc. 
Tương truyền ông có công trị thủy, giúp nhân dân tránh được lụt lội nên được người đời sau 
ca tụng.
TÓM TẮT
Sông An Cựu không phải ngẫu nhiên mà được đổi tên thành sông Lợi Nông dưới thời Minh 
Mạng, điều đó cho thấy rõ cách nhìn nhận, trách nhiệm và tấm lòng của các vị vua nhà Nguyễn 
qua việc chăm lo đời sống của người dân, đó là việc khơi đào, nạo vét dòng sông vừa để cứu 
hạn, thoát lũ, vừa phát triển mạng lưới giao thông đường thủy, mặt khác còn tạo nên vẻ đẹp cho 
vùng đất kinh kỳ Trên bình diện văn chương, các vị vua đầu triều Nguyễn đã xem sông Lợi 
Nông là một đề tài đầy cảm xúc cho nhà thơ, ở mỗi người, mỗi lúc khác nhau, cảm xúc ấy cũng 
được diễn đạt khác nhau. Bài viết này giới thiệu ba bài thơ của vua Tự Đức viết về sông Lợi Nông 
được tìm thấy trong Ngự chế thi nhị tập để góp phần minh chứng cho nhận định nói trên.
ABSTRACT
EMPEROR TỰ ĐỨC’S POEMS ON LỢI NÔNG RIVER (AN CỰU RIVER)
The fact that An Cựu River was renamed Lợi Nông River under the reign of Minh Mạng 
was not accidental. That clearly expressed the viewpoints, responsibilities and benevolent hearts 
of the Nguyễn kings in taking care of their people’s lives through widening and dredging the river 
to prevent the drought, flood and develop the waterway network; in addition, that created beauty 
for the capital city... In regard to literature, the early kings of the Nguyễn Dynasty considered Lợi 
Nông River as an emotional topic for them to compose poems, each one had his own expression. 
This article introduces three poems of Emperor Tự Đức written about Lợi Nông River found in 
Ngự chế thi nhị tập (Two Volumes of the Imperial Poems) to justify the above viewpoint.