Sự chuyển đổi quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con người trong tiểu thuyết Chu Lai

y mà khi Vũ 
Nguyên còn là một người lính, anh đã làm 
ngơ cho Bằng thả tự do cho nữ tù binh A 
Linh. Khi đã là một giám đốc, Vũ Nguyên tuy 
đã có vợ vẫn yêu say đắm Hà Thương. Trong 
loại hình tiểu thuyết sử thi, một cán bộ lãnh 
đạo cao cấp như Vũ Nguyên không thể vi 
phạm kỉ luật quân đội và có những “vi phạm” 
về đạo đức lối sống như thế. Nhân vật Tám 
Cọp (Ăn mày dĩ vãng) là một chỉ huy dũng 
cảm lập bao chiến công. Nhưng người anh 
hùng này lại có “bệnh” hay “vồ” phụ nữ. Các 
nhân vật xuất hiện với phẩm chất đạo đức 
không phải bao giờ cũng trùng khít với chính 
nó: - Hai Tính cứa đứt dây võng để hại Sáu 
Nguyện vì thù hằn (Ba lần và một lần); Huấn 
giết chết Trung đội trưởng Thành để trả thù 
riêng (Vòng tròn bội bạc) Những con người 
lưỡng diện - đa tạp này hoặc tha hoá trước thử 
thách hoặc “nếm trải” thử thách rối trưởng 
thành nhờ cuộc đời dạy bảo. Chính vì thế, họ trở 
thành nhân vật đích thực của tiểu thuyết chứ 
không phải là nhân vật của các “sử thi mới”. 
Từ những người anh hùng - hợp thời trở 
thành những người anh hùng - lạc thời 
Đây không phải là phát hiện mới của Chu Lai. 
Nhiều nhà văn lớp trước và cùng thời với Chu 
Lai đã phản ánh hiện tượng mang tính quy 
luật này. Những người anh hùng rực rỡ vinh 
quang trong chiến trận, khi trở về với thương 
tật cả trên than thể và tâm hồn đã không thể 
hòa nhập vào cuộc sống đời thường. Một số 
người trở nên lạc lõng bơ vơ, vật vã trong cả 
bi kịch vật chất và tinh thần. Bảo Ninh trong 
Thân phận tình yêu đã viết thật xúc động và 
ám ảnh về hiện tượng đó. Nhân vật Kiên đi 
giữa cuộc đời với những vết thương khủng 
khiếp trong tâm hồn. Những ác mộng đêm 
đêm kéo anh trở về với Truông gọi hồn, đồi 
 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 
Nguyễn Đức Hạnh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 81(05): 3 - 8 
7 
Xáo thịt đầy xác chết và máu. Tỉnh dậy 
trong đêm, Kiên thấy gối đầm đìa nước mắt. 
Chiến tranh đã đi qua nhưng hậu quả của nó 
để lại thật nặng nề và tàn bạo trên từng mảnh 
đất, từng số phận con người. Và những người 
lính trở về đời thường đã trở thành những anh 
hùng - lạc thời hay nói chính xác hơn là hết 
thời. Họ không thể tìm thấy sự bình yên trong 
tâm hồn và hạnh phúc trong cuộc sống. 
Hòa vào “dàn đồng ca” hát bài hát bi thảm 
thời hậu chiến, Chu Lai đóng góp giọng hát 
riêng của mình, làm phong phú và sâu sắc 
hơn những tìm tòi, khám phá về thân phận 
người lính sau chiến tranh. Đó là số phận của 
Sáu Nguyện trong Ba lần và một lần, Lãm với 
cuộc sống trên hè phố trong Phố và đặc biệt là 
Hai Hùng trong Ăn mày dĩ vãng. Người đội 
trưởng đội đặc nhiệm lừng lẫy một thời, 
người anh hùng trận mạc từng khiến kẻ thù 
khiếp sợ và gọi anh bằng cái tên “ác ôn Việt 
cộng”, giờ đây trở thành một kẻ ăn mày đặc 
biệt: - ăn mày dĩ vãng. Bản chất trung thực và 
thẳng thắn của một người lính đã khiến anh 
không thể hòa nhập với mặt trái của cơ chế thị 
trường. Ngoài 40 tuổi mà nhàu nát, già nua 
như ông già ngoài 50 tuổi, không gia đình, 
không nghề nghiệp, không tiền bạc, người 
anh hùng lạc thời ấy đi tìm Ba Sương, cũng là 
đi tìm quá khứ đẹp đẽ bi hùng của chính 
mình. Nhưng Ba Sương đã chết về phương 
diện tâm hồn, nhân cách; chỉ còn lại Ba 
Sương hôm nay đã hoàn toàn đổi khác về tinh 
thần. Sự đánh tráo thân xác ngày trước đã 
hoàn toàn đổi khác về tinh thần. Sự đánh tráo 
thân xác ngày trước đã cho Ba Sương được 
sống. Nhưng sự đánh tráo nhân cách hôm nay 
đã khiến cho Ba Sương “chết” thêm một lần 
nữa trong khát vọng kiếm tìm dĩ vãng của Hai 
Hùng. Làm sao người đọc có thể quên hình 
ảnh Hai Hùng - một ông già đứng khóc lặng 
lẽ một mình trong bóng chiều? Bên cạnh Hai 
Hùng còn có số phận cô độc của Ba Thành, số 
phận của Tuấn - người lính trung thực về với 
đời thường, hết lòng cho sự nghiệp xây dựng 
chủ nghĩa xã hội nhưng bị gạt ra khỏi “chính 
trường” chỉ vì tư tưởng cục bộ và thói kì thị 
Bắc - Nam 
Trong tiểu thuyết Phố của Chu Lai, nhân vật 
Nam làm ta chợt nhớ đến trung tá Đông trong 
Mùa lá rụng trong vườn của Ma Văn Kháng. 
Cả Nam và Đông, hai trung tá quân đội từng 
là anh hùng thời chiến tranh vệ quốc. Nhưng 
họ đều ngơ ngác trong đời thường đa tạp, lạc 
lõng và “vô tích sự” ngay trong gia đình 
mình. Sức mạnh của đồng tiền trong thời đại 
cơ chế thị trường đã phá tan hạnh phúc của 
họ. Hai người lính anh hùng ấy đã chiến 
thắng trước quân xâm lược nhưng lại chiến 
bại ngay trong ngôi nhà của mình. Nước mắt 
và rượu dìm họ vào bi kịch không lối thoát. 
Bi kịch tinh thần của họ cũng là bi kịch của 
viên tướng già lạc lõng, cô đơn trong Tướng 
về hưu của Nguyễn Huy Thiệp, của Giang 
Minh Sài trong Thời xa vắng của Lê Lựu 
của các nữ thanh niên xung phong để lại tuổi 
trẻ và nhan sắc trong chiến tranh, trở về với 
đời thường với thương tật và hai bàn tay 
trắng, họ vào chùa làm sư trong một bút kí 
nổi tiếng của Minh Chuyên 
Số phận của bao anh hùng - lạc thời như thế 
sẽ mãi là nỗi đau nhức nhối trong lương tri 
con người. Tiếng súng chiến tranh đã tắt 
nhưng tiếng vọng khủng khiếp của nó còn 
làm chảy máu và nước mắt của bao người lính 
từ chiến tranh trở về với những “vết thương” 
trong tâm hồn. Có thể nói, từ sau “đổi mới” 
1987, Chu Lai và một số nhà văn khác đã tạo 
ra một dòng văn học đặc biệt: - dòng văn học 
“vết thương chiến tranh”! 
Thất vọng và hi vọng - hai “gam màu” tối 
- sáng trên bức chân dung người lính thời 
hậu chiến. 
Bên cạnh những người anh hùng - lạc thời, 
những người lính lạc lõng hay bầm dập trong 
bi kịch thời hậu chiến, chúng ta vẫn gặp trong 
tiểu thuyết Chu Lai những người lính vượt lên 
và chiến thắng thử thách của đời đường - 
những thử thách không kém phần ác liệt so 
với thử thách của chiến tranh. Có thể coi đó là 
những “gam màu sáng” đầy hi vọng xuất 
hiệtn bên những “gam màu” tối thấm đậm nỗi 
đau và thất vọng. Với những hình tượng nhân 
vật khoẻ khoắn ấy, người đọc có quyền hi 
vọng rằng: - những người lính giữ vững phẩm 
chất anh bộ đội Cụ Hồ đã dũng cảm chiến đấu 
 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 
Nguyễn Đức Hạnh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 81(05): 3 - 8 
 8
và chiến thắng ở chiến trường sẽ chiến đấu và 
chiến thắng ở “mặt trận không tiếng súng” này. 
Đó là nhân vật Lãm trong tiểu thuyết Phố của 
Chu Lai, người lính ấy từ cuộc sống nghèo 
khổ vất vưởng trên hè phố đã vươn lên bằng 
nghị lực và danh dự của một người chiến sĩ. 
Lãm đã làm giàu chân chính rồi cưu mang 
những đồng đội cơ nhỡ khó khăn của mình. 
Anh sẵn sáng lấy cái chết của bản thân mình 
để cứu cho cái đẹp, cái thiện không bị huỷ 
hoại. Cũng được xây dựng theo mô típ “xả 
thân vì lí tưởng” như thế, Vũ Nguyên trong 
Cuộc đời dài lắm đã phấn đấu trở thành một 
giám đốc tài năng và liêm khiết, đem lại cơm 
áo và hạnh phúc cho hàng ngàn người lao 
động. Trong khoảng giao thời còn đầy hỗn 
tạp, trong thời điểm đất nước đói nghèo đang 
vật vã tìm đường đi lên, những người anh 
hùng kiểu mới tài năng và dũng cảm như Vũ 
Nguyên cần thiết và đáng quý biết chừng nào! 
Cởi bỏ áo lính nhưng các anh vẫn giữ nguyên 
trái tim người lính anh hùng lao vào cuộc 
chiến đấu mới. Ở đoạn kết tác phẩm, chúng ta 
gặp một kết thúc bi tráng: Vũ Nguyên ra tù, 
trở về lâm trường cao su yêu quý của mình và 
tắt thở với nụ cười mãn nguyện trên môi. Vũ 
Nguyên chết nhưng sự nghiệp và lí tưởng của 
anh không chết. Bởi vậy, bi kịch cuộc đời Vũ 
Nguyên là một bi kịch lạc quan cho phép chúng 
ta tin tưởng, hi vọng vào tương lai tươi sáng. 
Như vậy, với quá trình chuyển đổi quan niệm 
nghệ thuật về thế giới và con người, qua hai 
chặng đường sáng tác tiểu thuyết của Chu 
Lai, chúng ta bắt gặp hai thế giới nghệ thuật 
thuộc hai loại hình tiểu thuyết vừa tiếp biến 
vừa đan xen vào nhau. Đó là mô hình thế giới 
nghệ thuật đậm chất sử thi ở chặng đường 
sáng tác thứ nhất. Đó là mô hình thế giới nghệ 
thuật đậm chất tiểu thuyết ở chặng đường 
sáng tác thứ hai. Sự tiếp biến và tương giao 
giữa hai mô hình thế giới nghệ thuật này có 
tính điển hình, vì qua đó, chúng ta nhân ra 
quá trình vận động và chuyển đổi thì pháp thể 
loại của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Tuy 
nhiên, sự phân chia kể trên cũng chỉ mang 
tính tương đối và dựa vào những dấu hiệu 
nghệ thuật chủ đạo nhất. Bởi trong thế giới 
nghệ thuật đậm chất sử thi đã thấp thoáng 
những tín hiệu “phi sử thi” (Ví dụ: Nắng đồng 
bằng). Trong thế giới nghệ thuật đậm chất 
tiểu thuyết thì “hồi quang” của vẻ đẹp sử thi 
không ít lần vẫn rực sáng (Ví dụ: Khúc bi 
tráng cuối cùng). 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1]. Ngô Vĩnh Bình, “Văn học về đề tài chiến 
tranh – thách thức và hy vọng”, Tạp chí Văn học 
quân đội, số 12/2003. 
[2]. Nguyễn Thị Bình, “Một vài nhận xét về quan 
niệm hiện thực trong văn xuôi nước ta từ sau 
1975”, Tạp chí Văn học, số 4/2003. 
[3]. Đinh Xuân Dũng (2001), Văn học về đề tài 
chiến tranh, nhìn từ lịch sử dân tộc (in trong Văn 
học, văn hóa tiếp nhận và suy nghĩ), Nxb Từ điển 
bách khoa Hà Nội. 
[4]. Phan Cự Đệ (2001), Văn học Việt Nam thế kỉ 
XX, Nxb.GD.Hà Nội. 
[5]. Chu Lai, Toàn bộ các tiểu thuyết của nhà văn.
THE TRANSFORMATION OF ARTS CONCEPT OF REALITY AND HUMAN 
IN CHU LAI’S NOVELS 
Nguyen Duc Hanh* 
College of Education - TNU 
In contemporary Vietnamese prose, Chu Lai’s novels have been a literary phenomenon which has 
been highlight since the 1980s. Series of novels written by Chu Lai in the last few years have held 
a large number of readers’ attention and have been interested and highly appreciated by literary 
researchers and critics. Chu Lai’s writing career can be divided into pre and post stages of the year 
1987, based on which we can understand the author’s transformation process of novelistic 
versification. This transformation process is derived from Chu Lai’s transformation of arts 
concepts of reality and human. 
Key words:Concept art, epic, non-epic, reality, people 
*
 Tel: 0913394322 
 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên