So sánh kết cấu hư không trong thơ Haiku và đặc tính "ý tại ngôn ngoại" trong thơ tuyệt cú đời Đường

Thơ Đƣờng giàu sức gợi là vì vậy. Do tính thống 
nhất giữa khép kín và mở ngỏ này, bài thơ tuyệt cú dồn trọng tâm ý nghĩa cho câu kết, là thời 
điểm lời tác giả chấm dứt để mở ý nghĩa cho ngƣời đọc. Và cái tác dụng “ngôn hữu tận, ý vô 
cùng” chủ yếu nhờ vào câu kết, nơi “ngôn tận”. Chẳng hạn bài thơ Giang tuyết của Liễu 
Tông, giữa cảnh tuyết lạnh lẽo hoang vu chợt bừng lên ánh sáng khi xuất hiện hình ảnh 
con ngƣời: ngƣ ông kiên nhẫn đội gió tuyết để buông câu.
Thiên sơn điểu phi tuyệt 
Vạn kính nhân tông diệt 
Cô chu thoa lạp ông,
Độc điếu hàn giang tuyết
Ở câu cuối cùng là hình ảnh lão ngƣ phủ xuất hiện trong bức tranh tuyết lạnh, cô liêu 
nhƣng không bị chìm lấp. Ngƣợc lại tâm thái, sự tĩnh tại và nhẫn nại đã làm ông nổi bật 
lên. Điều này phải chăng là tâm sự của nhà thơ trƣớc những gian nan trên đƣờng quan lộ? 
Giữa đau khổ, ngang trái con ngƣời phải luôn bình thản, tĩnh tâm để đối diện, chấp nhận 
giống nhƣ ngƣ ông trên con thuyền cô liêu vẫn không chịu buông cần.
Nhƣ vậy kết cấu hƣ không trong thơ Haiku và đặc tính hàm súc “ý tại ngôn ngoại” 
trong thơ tuyệt cú đời Đƣờng đều là khoảng trống đƣợc tạo ra từ sự kỳ diệu của ngôn từ. 
Những thế giới mở trong mỗi bài thơ chính là nguyên nhân tạo ra sự lôi cuốn hấp dẫn biết 
bao thế hệ bạn đọc.
2.2. Sự khác biệt
Thơ Haiku và thơ tuyệt cú đều coi trọng tính hàm súc, “ý tại ngôn ngoại”. Số lƣợng từ 
giới hạn nhƣ vậy cũng để lại khoảng trống mênh mông bên ngoài bài thơ. Tuy nhiên, sự hàm 
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 41.2018
103
súc của thơ tuyệt cú đời Đƣờng có điểm khác thơ Haiku. Trên bề mặt văn bản, giữa các hình 
ảnh trong thơ tuyệt cú vẫn có sợi dây liên hệ. Các hình ảnh vẫn đƣợc miêu tả đặc điểm, hoạt 
động đầy đủ chứ không chỉ đƣợc nêu tên nhƣ trong thơ Haiku. Các tác giả thơ Đƣờng thƣờng 
lựa chọn và miêu tả những khoảnh khắc dồn nén trong tâm hồn, đó cũng chính là bản chất của 
quá trình đời sống con ngƣời. Đó là những khoảnh khắc đặc biệt của hiện thực đƣợc nhìn qua 
lăng kính của tâm trạng, những khoảnh khắc thăng hoa, bột phát trong thế giới của tâm linh.
Cái độc đáo nhất của thơ tuyệt cú là dồn nén biểu cảm để đạt tới sự tập trung cao độ và trở
thành tính khái quát, triết lí. Thơ tuyệt cú thƣờng gợi chứ không tả. Từ những khoảng trống, 
khoảng trắng, nốt lặng vô hình trong kết cấu, trong các tƣơng quan, trong các “nhãn tự”, 
ngƣời đọc tự khám phá về thế giới tâm hồn của nhà thơ đƣợc dồn nén vào trong đó. Thơ tuyệt 
cú đời Đƣờng tập trung nghệ thuật tinh tế, diệu xảo, lựa chọn những chi tiết đặc sắc, điển hình 
đạt đến độ tinh xảo giàu sức gợi, giàu sức khái quát, mọi ý tứ thăng trầm, sâu sắc đƣợc toát 
lên từ những gợi ý này. Thơ tuyệt cú thƣờng dồn nén những ẩn dụ tƣợng trƣng. Những ẩn dụ
tƣợng trƣng này có sức bùng nổ lƣợng thông tin lớn. Cái ƣu thế của nghệ thuật tinh tế, diệu 
xảo đƣợc tạo ra bởi “ngôn hữu hạn, ý vô cùng”, nhờ sự lựa chọn và tổ chức hình ảnh mang 
tính ẩn dụ cao. Bởi vậy, các tác giả đời Đƣờng đặc biệt chú ý sáng tạo những thần cú, nhãn tự 
để có thể nối nhiều ý tứ nhất trong một hình thức ngắn gọn. 
Ví dụ:
Bài thơ Khuê oán của vƣơng Xƣơng Linh:
Khuê rung thiếu phụ bất tri sầu,
Xuân nhật ngƣng trang thƣớng thúy lân,
Hốt kiến mạch đầu dƣơng liễu sắc
Hốt giao phu tế mịch phong hầu.
Dịch nghĩa: Nỗi oán của ngƣời phòng khuê
Ngƣời đàn bà trẻ nơi phòng khuê (ngây thơ) không biết buồn
Ngày xuân trang điểm xong bƣớc lên lầu đẹp,
Chợt thấy sắc (xuân) của cây dƣơng liễu đầu đƣờng,
Hối hận đã để chồng đi tòng quân để kiếm ấn phong hầu.
(Thơ Đường tập 1, Nxb. Văn học, Hà Nội, 1987, tr.113)
“Hốt kiến” chính là nhãn tự, đánh dấu một sự đột biến, vƣợt cấp của cảm xúc, nhận 
thức. Nó là chiếc bản lề khép mở hai miền của thế giới tâm trạng: “bất tri sầu” > < “hối” dẫn 
đến “oán” (ở tiêu đề). Từ hình ảnh có ý nghĩa biểu tƣợng “dƣơng liễu sắc”, biểu hiện chuyển 
biến tâm lý, tình cảm của thiếu phụ từ ảo tƣởng đến thực tế, từ mê đến tỉnh, giống nhƣ thời 
điểm bừng sáng của nhận thức chân lý mà Phật giáo thiền tông gọi là đốn ngộ. Lúc này khao 
khát sống, hạnh phúc mới bừng lên mãnh liệt. Nhƣ vậy, sự đổ vỡ quan niệm sống, khát vọng 
sống mãnh liệt đƣợc thể hiện tinh tế. Trong các dòng thơ không có chữ oán nào mà vẫn thể 
hiện oán, chỉ nói “tri bất sầu” nhƣng vẫn thể hiện sầu, không nói đến chiến tranh nhƣng là lời 
tố cáo chiến tranh mãnh liệt nhất, không trực tiếp kêu gội quyền sống của ngƣời phụ nữ 
nhƣng chính là đòi quyền sống và quyền đƣợc hạnh phúc nhiều nhất... Cho thấy, thơ Đƣờng 
ngắn gọn, cô đọng tiết kiệm chữ hết mức để thể hiện ý vô cùng. Quy mô rất nhỏ, nếu không 
nói là cực nhỏ, mà điều gửi gắm trong đó, gợi lên từ đó lại rất phong phú, sâu xa.
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 41.2018
104
Một điểm khác biệt dễ thấy đó là trong thơ Haiku, danh từ chiếm số lƣợng chủ yếu; 
trạng từ, động từ, tính từ bị hạn chế tối đa. Thế giới dƣờng nhƣ không sắc màu rực rỡ, 
không vận động; còn trong thơ tuyệt cú con ngƣời, sự vật đều đƣợc miêu tả đầy đủ trong 
trạng thái hoạt động hoặc có đặc điểm rõ ràng, cụ thể, không hình ảnh nào không có động 
từ, tính từ đi kèm.
Nhƣ vậy, cùng là kết tinh của một quá trình chắt chiu, gạn lọc, tinh chế ngôn từ để 
tạo ra những “giọt mật” cho đời của nhà thơ, nhƣng mỗi thể thơ nói trên có những đặc 
trƣng riêng về thi pháp. Thơ tuyệt cú đời Đƣờng do nhu cầu hàm súc thơ phải ít lời, phải 
tiết kiệm nên những gì không cần thiết phải đƣợc lƣợc bỏ. Thơ tuyệt cú vì thế cũng loại bỏ 
các hƣ từ mà thiết lập bằng luật bằng niêm, bằng cấu trúc chặt chẽ... làm cho bài thơ ngắn 
gọn. Đây là điểm khác biệt với Haiku, Haiku là thơ của ngôn ngữ liên âm, “ngôn ngữ chắp 
dính”, không có thanh điệu, đặc biệt là có thể gieo vần, có thể không. Hơn nữa, Haiku 
không yêu cầu tạo thế đối, luật thơ đơn giản hơn... Tất cả tạo nên cho Haiku một tinh thần 
mà ngƣời Nhật vốn đề cao, đó là wabi - sự đơn sơ, thanh đạm. 
Điểm khác biệt nữa của 2 thể thơ đó là: trong thơ Haiku không gian thiên về vi mô, 
thời gian hƣớng về khoảnh khắc hiện tại. Cảnh vật trong thơ Haiku bao giờ cũng là của 
một khoảnh khắc thực tại chợt hiện ra trƣớc mắt nhà thơ. Thời điểm trong thơ đƣợc xác 
định theo mùa nên trong thơ Haiku bao giờ cũng có từ chỉ mùa nhƣ xuân, hạ, thu, đông 
hoặc hình ảnh tƣợng trƣng cho mùa. Đây cũng là một dấu ấn của Thiền tông. Bởi vì Thiền 
đề cao vai trò của khoảnh khắc thực tại đối với việc tu tập, giác ngộ. Khoảnh khắc thực tại 
là tài sản quý giá nhất mà mỗi ngƣời chúng ta có đƣợc. Vì thế, chúng ta không nên phân 
tâm, xao lãng vì quá khứ hay tƣơng lai mà đánh mất giây phút thực tại quý giá:
Tôi hắt hơi và mất bóng
Con chim chiền chiện
(Yayu - Thanh Châu dịch) 
Ngƣợc lại trong thơ tuyệt cú đời Đƣờng, cảm thức bao trùm của các thi nhân lại là sự 
sùng bái cái cao cả của thời gian vô tận vốn đã hoá thân vào không gian bất biến. Dù trong 
thơ tuyệt cú đời Đƣờng có cả không gian, thời gian đời thƣờng, nhƣng không, thời gian vũ 
trụ vẫn chiếm ƣu thế. Vì vậy nghĩ đến thơ Đƣờng ngƣời đọc vẫn hình dung về một thế giới 
cao - viễn, xa xăm, thế giới của sự hòa diệu. Vậy nên, với tƣ cách là thời gian vũ trụ, thời 
gian nghệ thuật ít chịu đóng khung trong thời hiện tại mà luôn có xu hƣớng lan tỏa ngƣợc 
về quá khứ, xuôi đến tƣơng lai. Chẳng hạn trong bài thơ “Độc tọa Kính Đình sơn” nổi 
tiếng của Lý Bạch: 
Chúng điểu cao phi tận
Cô vân độc khứ nhàn.
Tƣơng khan lƣỡng bất yếm
Chỉ hữu Kính Đính sơn.
Chúng ta bắt gặp con ngƣời và thiên nhiên trong bài thơ có sự giao hòa, nhƣ một đôi 
bạn tri kỉ: ngƣời ngồi một mình ngắm núi và núi cũng ngắm lại ngƣời, để cùng cảm thông 
chia sẻ nỗi buồn nhân thế. Con ngƣời quá nhỏ nhoi trƣớc núi Kính Đình to lớn trong vũ 
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 41.2018
105
trụ, nhƣng đặt trong quan hệ mà sự vật đƣợc nhân hóa thì cả hai đều cùng kích cỡ. Con 
ngƣời bỗng có tầm vóc vũ trụ khi có sự sẻ chia đồng cảm và có cùng chí hƣớng. Hóa ra 
nỗi buồn sầu nhân thế không phải của riêng ai và nhu cầu tìm kẻ tri âm để sẻ chia vốn là 
vấn đề muôn thuở của con ngƣời.
3. KẾT LUẬN
Có thể nói rằng, trong kho tàng thơ ca Châu Á và phƣơng Đông, cho đến ngày nay, có 
lẽ chƣa có một thể thơ nào ngắn gọn, cô đúc nhƣ thơ Haiku (Nhật Bản) và thơ tuyệt cú đời 
Đƣờng (Trung Quốc). Bên cạnh những điểm gần gũi, tƣơng đồng về nhiều mặt, ngƣời đọc 
vẫn tìm thấy một số điểm khác biệt giữa chúng. Những thế giới nghệ thuật tƣởng chừng nhƣ 
“nhỏ bé” nhƣng chứa đựng những nội dung và ý nghĩa sâu xa của thơ Haiku và thơ tuyệt cú 
đời Đƣờng không chỉ hấp dẫn, kỳ lạ đối với ngƣời đọc trong quá khứ mà trong hiện tại và có 
lẽ cả tƣơng lai, nó vẫn không ngừng lay động con tim của nhiều thế hệ, nó cũng là nguyên 
nhân tạo ra sức sống lâu bền, trƣờng tồn với thời gian của những thể loại này
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Basho (1999), Lối lên miền Oku, Vĩnh Sính dịch, Nxb. Thế giới, Hà Nội.
[2] Nhật Chiêu (2009), Văn học Nhật Bản từ khởi thủy đên 1868, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
[3] Nguyễn Đại (1996), Một số đặc trưng nghệ thuật của thơ tứ tuyệt đời Đường, 
Nxb. Văn học, Hà Nội.
[4] Nguyễn Thị Bích Hải (2009), Đến với tác phẩm văn chương Phương Đông, 
Nxb. Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
[5] Nguyễn Thị Bích Hải (2006), Thi pháp thơ Đường, Nxb. Thuận Hóa, TP. Huế.
A COMPARISON OF NOTHINGNESS STRUCTURE IN HAIKU 
POEM AND THE ART OF READ BETWEEN THE LINES 
IN TANG QUATRAIN POEM
Nguyen Thi Thanh Nga 
ABSTRACT
Although Haiku and the Tang quatrain poems are the shortest poems, they are 
sublimation of feelings and idea profundity in the art creativity. They have become valuable 
pearls in literary treasure. In the aspect of genre correlation, we find out that Haiku poem 
and Tang quatrain poem have both similarities and differences. The structure of nothingness
in Haiku poem and the art of reading between the lines in Tang quatrain poem are typical 
arts that have created the fascination for these poems. 
Keywords: Haiku poem, Tang quatrain poem, nothingness structure, read between
the lines.