Hình tượng Phạm Nhan trong truyền thuyết dân gian người Việt

ầy mòn dần cho đến chết.
Như vậy về tên gọi chúng ta có thể hiểu nhân vật có tên thật là Nguyễn Bá Linh, Phạm Nhan
có nội dung lí giải về sự gây họa của nhân vật này trong dân gian, lâu dần được sử dụng như cách
gọi tên riêng. Và chúng ta biết nhiều đến nhân vật này với cái tên Phạm Nhan.
2.2. Phạm Nhan với tài thuật phù thủy
Phạm Nhan là một kẻ bán nước hại dân, cả trong lịch sử và truyền thuyết đều ghi nhớ về
nhân vật này trên thì đắc tội với trời xanh, dưới thì đại ác với đất tổ quê mẹ; một kẻ sống một đời
mà bị khinh ghét muôn đời. Hình tượng nhân vật Phạm Nhan trong truyền thuyết là hình ảnh của
kẻ tà thần. Phạm Nhan tuy có phép thuật, nhưng lại dùng phép thuật vào việc hại nhân hại nước.
Truyền thuyết có kể về việc sau nhiều năm sang Trung Quốc tu học, chuyên tâm nghiên cứu chước
thuật, phù phép ma quỷ, luyện khí, luyện công. Hắn tự khoe có tài đi trên than hồng không bỏng,
ngâm trong băng tuyết không lạnh, chém đầu không đứt, nếu đứt lại mọc đầu khác. Khi vào trong
cung chữa bệnh hắn đã dùng tà thuật chuyên thôi miên các cung nữ làm chuyện dâm ô, vẽ bùa,
vẽ các hình thù kì quái lên chỗ kín cung nữ, sờ soạng trong đêm tối, thông dâm một lúc với nhiều
người. Lời đồn đại những hình thù kì quái trên thân thể cung nữ lan đi, việc dâm ô lộ ra. Một đạo
sĩ cao tay được bí mật nhập quách thành. Sau ba sáu ngày hết một kì Địa sát, Bá Linh bị phát giác.
Triều đình chiếu tội trảm quyết. Nhan cầu xin vua Nguyên cho đáo công chuộc tội xin làm hướng
đạo sang đánh Nam quốc.
Khi đánh trận, Bá Linh thường đi đầu. Bá Linh mắt nhỏ, mặt dài, cưỡi ngựa ra trước trận,
tay cầm thanh bảo kiếm, xõa đầu, rũ tóc, trong mồm niệm chú, lẩm bẩm mấy câu. . . trời bỗng nổi
77
Đoàn Thị Ngọc Anh
cơn giông, cát sỏi bay vù vù, mây kéo tối mù mịt, quân sĩ giáp mặt không trông thấy nhau. Rồi
nghe thấy trên không có tiếng reo hò ầm ầm tựa như có thiên binh, vạn mã đổ xuống khiến quân
ta kinh hãi, bỏ chạy. Nhờ tà thuật của Bá Linh mà quân Nguyên đã phá được nhiều trại của ta.
Có thể thấy, Phạm Nhan đã tu luyện được phép thuật phù thủy, và sử dụng phép thuật của
mình như một thứ khí cụ để trêu người, hại người. Ban đầu là làm những việc đen tối, không đoan
chính đối với các cung nữ. Sau khi bại lộ để cứu mạng sống của mình đã dẫn quân xâm lăng về dày
xéo lên đất quê mẹ. Phạm Nhan đã dùng phép thuật để giúp cho quân Nguyên chiếm đánh nước ta.
Chỉ với sức của một mình Phạm Nhan nhưng có thể sánh với thiên binh vạn mã, khi Phạm Nhan
sử dụng đến tà âm binh. Để cướp trại Vạn Kiếp nửa đêm âm binh thần tướng kéo tới bạt ngàn,
nhô nhố quân đầu trâu mặt ngựa, mặt mũi dữ tợn như hung thần. Cung nỏ bắn cùng không được
âm binh. Để diệt Phạm Nhan, Hưng Đạo Vương đã phải lập trận đồ cửu cung bát quái cùng thanh
thần kiếm của Tiên Mẫu. Hưng Đạo Vương bày thành trận đồ thế, chia quân dàn ra 8 cửa, mỗi cửa
định một sắc cờ: mặt chính đông cờ xanh. Mặt chính tây cờ trắng. Mặt chính nam cờ đỏ, mặt chính
bắc cờ đen. Góc đông nam cờ sắc đỏ trắng, góc tây bắc cờ dán sắc xanh đen. Góc tây nam cờ đỏ
trắng, góc tây bắc cờ trắng đen. Mỗi mặt 300 quân, 50 tên kị mã cầm cờ, 250 tên bộ tốt cầm cờ khí
giới. Ở chính giữa có một toán quân cầm cờ vàng. Bá Linh xem xét thế trận, cho là có sát khí bốc
lên, chắc có quỷ thần chi đây. Khi Bá Linh dẫn 500 quân đánh ở mặt chính đông vào, Hưng Đạo
Vương cầm thanh kiếm niệm chú mấy câu, rồi cầm cờ vàng phất lên. Bá Linh phải dùng phép độn
giáo, tàng hình để trốn mất. Còn 500 quân bị chết và bắt sống hết. Quân Nguyên phải chạy lui về
Vạn Kiếp. Việc bắt Phạm Nhan quả nhiên không dễ dàng gì bởi tài biến hóa khôn lường của hắn.
Nhờ lời mách của bà lão hàng cơm, Hưng Đạo Vương chuẩn bị sẵn chỉ ngũ sắc, chờ khi bắt tình
cờ, dùng ngay chỉ ngũ sắc quấn vào người thì Phạm Nhan mới không biến được. Sau khi bắt được
Phạm Nhan, tướng quân Dã Trượng đã không thể nào hành khuyết đối với tên tướng giặc này. Cứ
chặt đầu này hắn lại mọc đầu khác. Sau phải dùng đến thanh kiếm thần của Hưng Đạo Vương có
bôi bồ hóng bếp với phân gà sáp mới chém được Phạm Nhan.
Xây dựng hình tượng Phạm Nhan, nhân dân thể hiện thái độ căm ghét đối với một kẻ tà
thần, hại dân hại nước. Mặc dù truyền thuyết nói về tài thuật của Phạm Nhan nhưng không phải
để ngợi ca mà để ghê rợn, để lên án một kẻ thất nhân. Hình tượng Phạm Nhan hoàn toàn khác biệt
với những nhân vật truyền thuyết thông thường. Nếu như các nhân vật truyền thuyết ở tuyến thiện
được xây dựng trong niềm yêu mến tôn sùng của nhân dân và là biểu tượng của chính khí. Thì
Phạm Nhan là biểu tượng cho tà khí, cho hình tượng của một kẻ phản trắc trong lòng nhân dân.
2.3. Phạm Nhan và những nỗi ám ảnh trong dân gian
Phạm Nhan tuy đã bị Hưng Đạo Vương tiêu diệt, nhưng sau khi chết giặc Phạm Nhan vẫn
còn lẩn khuất, quấy nhiễu dân lành. Khi sống là một tên tướng giặc đánh phá nước ta, khi chết hóa
thần lại quấy nhiễu đời sống của nhân dân, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em. Trong dân gian kể rất
nhiều câu chuyện về sự ám ảnh và nỗi sợ hãi đối với hồn ma Phạm Nhan. Tuy đã chết, nhưng tướng
giặc vẫn tái sinh, thành những giống có hại dai dẳng hết đời này sang đời khác. Xác Phạm Nhan
bị chặt làm ba khúc, khúc chân vứt lên rừng biến thành con vắt, khúc thân vứt lên bờ biến thành
con muỗi, khúc đầu vứt xuống sông trôi về gò đất thôn Hưng Học thì biến thành con đỉa, đều là
những con vật hút máu người. Truyền thuyết đầy màu sắc hoang đường thể hiện sự kinh tởm, căm
ghét tên giặc hút máu người dưới biểu tượng những con vật có thực trong cuộc sống. Tại một số
địa phương hiện nay vẫn còn lưu truyền nhau những nỗi sợ hãi về căn bệnh mang tên Phạm Nhan.
Vì lời nguyền cho Phạm Nhan ăn máu đẻ của đàn bà, nên hồn ma của y thường đi khắp nơi để hút
78
Hình tượng Phạm Nhan trong truyền thuyết dân gian người Việt
máu đàn bà, nhất là đàn bà trong kì sinh nở. Ai mắc phải đều bị bệnh liên miên, thuốc thang mãi
cũng không khỏi. Ngày xưa, tại thôn Hưng Học xã Nam Hòa, huyện Yên Hưng, Quảng Ninh (nay
là thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh) có hiện tượng phụ nữ mang thai chín tháng, nhưng đến kì
sinh nở chỉ đẻ ra nước. Dân làng vô cùng sợ hãi. Sau có người nằm mộng thấy hồn Phạm Nhan về
đòi cúng tế. Các cụ trong làng mới bàn bạc và làm lễ cúng tế vong hồn Phạm Nhan. Lễ vật phải có
một thau nước màu đỏ. Từ đó về sau hàng năm làng Hưng Học đều phải làm lễ cúng, rước Phạm
Nhan. Truyền thuyết cũng kể rằng ngày xưa phụ nữ làng Hưng Học so với phụ nữ những làng bên
thì xấu hơn rất nhiều. Từ già đến trẻ, phụ nữ trong làng ai cũng bị toét mắt. Người dân cho rằng vì
làng Hưng Học nhiễm phải ám khí của Phạm Nhan nên không thể xinh đẹp được. Ở Thủy Nguyên
- Hải Phòng vì sợ hãi vong hồn này, đàn bà con gái phải bịt mặt, tránh hồn ma bắt gặp trêu ghẹo.
Chỉ có ngày hội đầu xuân trước cửa đình, đền được các thần linh chứng kiến mới bỏ khăn bịt mặt,
do đó có ngày “Hội mở mặt” vào dịp đầu xuân tại đình Kênh Dương - Thủy Nguyên ngày nay.
Vùng đảo Hà Nam, Phong Cốc phụ nữ đều sợ tà ma này, đối phó bằng cách vá thật đầy đũng váy,
nhất là những ngày có kinh lại càng phải che dấu kín đáo hơn. Vì thế dân gian trong vùng mới có
phương ngữ lưu truyền “Phục, Phá bịt má, Hà Nam vá trôn” (Phục Lễ, Phả Lễ - Thủy Nguyên, Hải
Phòng, Hà Nam - Quảng Ninh). Tội ác của Phạm Nhan đã trở thành nỗi ám ảnh rất lớn trong đời
sống của người dân. Dân gian luôn giữ thái độ dè dặt và kinh sợ với vị thần linh này. Hầu hết mọi
người đều muốn có thái độ giữ mình, kiêng kị và tránh phạm phải vía của Phạm Nhan. Người ta
lập đền thờ hay làm lễ vật để dâng cúng Phạm Nhan chỉ là để mong cầu bình yên cho bản thân và
gia đình mình. Quan niệm của dân gian “Có thờ có thiêng, có kiêng có lành” vì kinh sợ mà thờ
cúng để mong cầu bình an và để tránh hậu họa, phiền toái. Đó cũng chính là những dấu ấn riêng
trong văn hóa tín ngưỡng của từng địa phương.
3. Kết luận
Hình tượng Phạm Nhan được xây dựng trong trí tưởng tượng của dân gian về một nhân vật
kẻ thù bị trừng phạt, sau khi chết linh hồn nơi đất khách quê người, sẵn trong lòng đầy oán hận,
nên thường xuyên hiện về quấy nhiễu, làm hại nhân dân. Một loạt những hiện tượng lạ xảy ra ở
những vùng Phạm Nhan đi qua, khiến cho dân gian liên tưởng nhiều tới những căn bệnh mang tên
Phạm Nhan. Các truyền thuyết về Phạm Nhan có rất nhiều chi tiết hoang đường, kì ảo, nghiêng về
yếu tố tâm linh của người dân. Sự xuất hiện của các yếu tố hoang đường kì ảo đó không chỉ mang
lại không khí thiêng thường thấy trong truyền thuyết mà còn góp phần làm nổi bật mối quan hệ
gần gũi giữa truyền thuyết và đời sống văn hóa tâm linh của người dân. Những truyền thuyết kể về
Phạm Nhan, sự hóa thân, hóa thần của nhân vật này và nỗi ám ảnh của người dân về sức mạnh kì
bí của vị ác thần thể hiện một đời sống văn hóa dân gian phong phú và phức tạp.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Ngọc Hồ, Nhất Tâm, 1992. Việt điện u linh (tập lục toàn biên). Nxb Cửu Long.
[2] Nghiêm Thị Mai Lan, 2006. Khảo sát truyền thuyết và một số phong tục, lễ hội ở vùng đảo Hà
Nam - Quảng Ninh. Luận văn Thạc sĩ khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
[3] Hồ Đức Thọ, 2002. Trần triều Hưng Đạo đại vương trong tâm thức người Việt. Nxb Văn hóa
du lịch, Hà Nội.
[4] Tạ Chí Đại Trường, 2006. Thần, Người và Đất Việt. Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
[5] Thần tích Đức Thánh Trần, 1963. Ủy ban văn hóa hội Bắc Việt tương tế.
[6]  Hán Việt Từ điển Trích dẫn.
79
Đoàn Thị Ngọc Anh
ABSTRACT
Pham Nhan - the icon in Vietnamese folk legends
Doan Thi Ngoc Anh
Faculty of Literature and Geography, Hai Phong Universty
Pham Nhan is a villain character in the legends of the Vietnameses. The character of Pham
Nhan was constructed both realistic and surreal, both mystical and widely influential in cultural
society activities. The article focuses on who Pham Nhan is, the characteristics of this figure and
the influence of him upon the cultural life and religious belief of Vietnamese people. Pham Nhan
icons in the folk legends is a special and complex phenomenon is the treasure of Vietnam folklore.
Keywords: Pham Nhan, legends, character.
80