Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật

trở thành một
con người có ích cho xã hội nếu được nuôi dưỡng và giáo dục tốt... Những khả năng này
đều có sẵn ngay trong bản thân sự vật, do sự vật sản sinh ra. Theo định nghĩa này, khả
năng bao giờ cũng là khả năng thực tế.
Tuy tất cả các khả năng đều là khả năng thực tế, nhưng sự hình thành chúng không hoàn
toàn như nhau: có cái hình thành một cách tất nhiên, có cái lại hình thành một cách ngẫu
nhiên. Vì vậy, tất cả các khả năng trước hết có thể phân thành khả năng tất nhiên (được
gây nên bởi các tương tác tất nhiên của hiện thực) và khả năng ngẫu nhiên (được gây
nên bởi các tương tác ngẫu nhiên của hiện thực).
Khi ta gieo một đồng tiền kim loại hoàn toàn đối xứng xuống đất thì khả năng xuất hiện
một trong hai mặt của đồng tiền là khả năng tất nhiên, còn khả năng xuất hiện mặt xấp
hay mặt ngửa là khả năng ngẫu nhiên
Đến lượt mình, khả năng tất nhiên lại có thể phân thành khả năng gần và khả năng xa.
Khả năng gần là khả năng có đủ hoặc gần đủ những điều kiện cần thiết để biến thành
hiện thực . Còn khả năng xa là khả năng còn phải trải qua nhiều giai đoạn phát triển quá
độ nữa mới đủ điều kiện để biến thành hiện thực. Thí dụ, khả năng nền nông nghiệp của
chúng ta hiện nay đạt bình quân 10 tấn thóc trên 1 héc ta gieo trồng trên một năm là khả
năng gần, còn khả năng có thể phân phối theo nguyên tắc “làm theo năng lực, hưởng
theo nhu cầu” là khả năng xa.
Ngoài các dạng khả năng chính trên đây, còn có thể phân các khả năng thành khả năng
chủ yếu và khả năng thứ yếu, khả năng tốt và khả năng xấu, khả năng thuận nghịch và
khả năng bất thuận nghịch, khả năng cùng tồn tại và khả năng loại trừ lẫn nhau v.v...
Mối quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực
- Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau, không tách rời
nhau, luôn luôn chuyển hoá lẫn nhau, vì hiện thực được chuẩn bị bởi khả năng, còn khả
năng hướng tới biến thành hiện thực.Trong thực tế, quá trình phát triển chính là quá trình
trong đó khả năng biến thành hiện thực, còn hiện thực này vì những quá trình phát triển
nội tại của mình lại sản sinh ra các khả năng mới, các khả năng ấy trong những điều kiện
thích hợp lại biến thành hiện thực mới v.v... và cứ thế tiếp tục mãi, tạo thành một quá
trình vô tận.
Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
23/26
- Cùng trong những điều kiện nhất định, ở cùng một sự vật, có thể tồn tại một số khả
năng chứ không phải chỉ có một khả năng.
- Ngoài một số khả năng vốn sẵn có ở sự vật trong những điều kiện đã có nào đấy, khi
có thêm những điều kiện mới bổ sung thì sự vật sẽ xuất hiện thêm những khả năng mới.
Với sự bổ sung thêm điều kiện mới, về thực chất, một hiện thực mới phức tạp hơn đã
xuất hiện do sự tác động qua lại của hiện thực cũ với điều kiện mới vừa được bổ sung.
Từ đó làm cho số tương tác tăng thêm và dẫn đến chỗ làm tăng thêm số khả năng mới.
- Ngoài ra, ngay bản thân mỗi khả năng cũng không phải là không thay đổi. Nó tăng lên
hoặc giảm đi tuỳ thuộc vào sự biến đổi của sự vật trong điều kiện cụ thể.
Để một khả năng nào đó biến thành hiện thực thường cần có không chỉ một điều kiện,
mà là một tập hợp điều kiện. tập hợp đó được gọi là cần và đủ, nếu có nó thì khả năng
nhất định sẽ biến thành hiện thực, sự biến thành hiện thực nhất định phải xuất hiện.
Vai trò của các điều kiện khách quan và chủ quan trong sự chuyển biến khả năng
thành hiện thực
Trong giới tự nhiên, quá trình khả năng biến thành hiện thực chủ yếu là một quá trình
khách quan. Nói “chủ yếu” là vì trong giới tự nhiên không phải mọi khả năng đều biến
thành hiện thực một cách tự phát cả. Ở đây, có thể phân ra ba trường hợp:
Thứ nhất: loại khả năng mà điều kiện để biến chúng thành hiện thực chỉ có thể bằng con
đường tự nhiên. Đó là trường hợp xảy ra trong quá trình vũ trụ và địa chất.
Thứ hai: loại khả năng có thể biến thành hiện thực bằng con đường tự nhiên cũng nhờ
sự tác động của con người. Thí dụ, bằng cách thay đổi điều kiện sống gây đột biến...con
người biến khả năng tạo giống mới thành hiện thực.
Thứ ba: loại khả năng mà trong điều kiện hiện nay nếu không có sự tham gia của con
người thì không thể biến thành hiện thực. Các khả năng này vốn có ở khách thể, nhưng
để biến chúng thành hiện thực cần có những điều kiện mà hiện nay không thể tạo ra
bằng con đường tự nhiên. Thí dụ, đó là việc chế tạo các polime tổng hợp, các con tàu vũ
trụ...
Trong lĩnh vực xã hội, bên cạnh các điều kiện khách quan, khả năng muốn biến thành
hiện thực còn cần có các điều kiện chủ quan là hoạt động thực tiễn của con người. Ở
đây, khả năng không khi nào tự nó biến thành hiện thực nếu không có sự tham gia của
con người.
Hoạt động có ý thức của con người trong đời sống xã hội có vai trò hết sức to lớn trong
việc biến khả năng thành hiện thực. Nó có thể đẩy mạnh hoặc kìm hãm quá trình biến
đổi khả năng thành hiện thực, có thể điều khiển cho khả năng phát triển theo hướng này
Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
24/26
hay hướng khác bằng cách tạo ra các điều kiện thích ứng. Không thấy rõ tác dụng cực
kỳ quan trọng của nhân tố chủ quan trong quá trình chuyển biến khả năng thành hiện
thực, chúng ta sẽ mắc sai lầm hữu khuynh, chịu bó tay khuất phục trước hoàn cảnh.
Tuy nhiên, nếu quá nhấn mạnh tác dụng của nhân tố chủ quan, xem thường các điều
kiện khách quan chúng ta sẽ mắc sai lầm tả khuynh, phiêu lưu mạo hiểm. Kết hợp một
cách đúng đắn tác động của nhân tố chủ quan với các điều kiện khách quan là một trong
những đảm bảo cho thành công của chúng ta trong hoạt động thực tiễn.
Một số kết luận về mặt phương pháp luận
Vì hiện thực là cái tồn tại thực sự, còn khả năng là cái hiện chưa có nên trong hoạt động
thực tiễn, cần dựa vào hiện thực chứ không thể dựa vào khả năng.
Tuy nhiên, nói như thế không có nghĩa là có thể bỏ qua, xem thường khả năng. Vì khả
năng biểu hiện khuynh hướng phát triển của sự vật trong tương lai, nên tuy không dựa
vào khả năng, nhưng ta phải tính đến các khả năng để có thể đề ra chủ trương, kế hoạch
hành động cho sát đúng. Vì vậy, nhiệm vụ của nhận thức nói chung, của nhận thức khoa
học nói riêng là phải tìm ra, xác định cho được khả năng phát triển của sự vật.
Khi xác định các khả năng chúng ta cần chú ý:
+ Vì khả năng do sự vật gây nên và tồn tại trong sự vật, nên chỉ có thể tìm ra các khả
năng phát triển của sự vật ở ngay trong chính bản thân nó chứ không thể ở nơi nào khác.
+ Vì khả năng nảy sinh vừa do tác động qua lại giữa các mặt khác nhau ở bên trong của
sự vật vừa do tác động qua lại của sự vật với hoàn cảnh bên ngoài nên chỉ có thể căn cứ
vào “tương quan lực lượng” giữa các mặt ở bên trong sự vật, vào sự phát triển của mâu
thuẫn nội tại trong nó cũng như những điều kiện bên ngoài, trong đó sự vật đang vận
động và phát triển, để dự kiến cho những khả năng phát triển của nó.
+ Để tránh sai lầm trong quá trình xác định khả năng với hiện thực, cần lưu ý đến dấu
hiệu hết sức quan trọng phân biệt khả năng với hiện thực, đó là: hiện thực là cái đã có,
đã tới, còn khả năng là cái hiện chưa có, hiện chưa tới.
+ Do khả năng tồn tại ngay trong hiện thực, gắn bó hết sức chặt chẽ với hiện thực nên sẽ
là sai lầm nếu tách rời cái nọ khỏi cái kia. Kết quả của sai lầm đó là trong hoạt động thực
tiễn, hoặc sẽ không nhìn thấy khả năng tiềm tàng trong sự vật, do đó không xác định
được tương lai phát triển của nó; hoặc không thấy có thể biến thành hiện thực được, do
đó không tạo ra điều kiện cần thiết để thúc đẩy (hoặc ngăn cản) sự chuyển biến này tùy
theo yêu cầu của mình.
Tuy nhiên, nếu quá nhấn mạnh tới mối liên hệ khăng khít giữa khả năng và hiện thực
mà quên mất sự khác biệt về chất giữa chúng, lẫn lộn cái nọ với cái kia thì cũng sẽ sai
lầm. Sai lầm này sẽ dẫn đến những hậu quả tai hại trong hoạt động thực tiễn khi ta dựa
Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
25/26
lầm vào cái mới đang tồn tại dưới dạng khả năng chứ chưa phải là hiện thực. V.I.Lênin
đã chỉ rõ “Người Mác xít chỉ có thể sử dụng, để làm căn cứ cho chính sách của mình
những sự thật được chứng minh rõ rệt và không thể chối cãi được”1.
Sau khi đã xác định được khả năng phát triển của sự vật, nhiệm vụ của hoạt động thực
tiễn là phải tiến hành lựa chọn và thực hiện khả năng. Trong quá trình thực hiện nhiệm
vụ này, cần lưu ý:
+ Vì sự vật trong cùng một lúc có thể chứa đựng nhiều khả năng khác nhau cho nên
trong hoạt động thực tiễn cần tính đến mọi khả năng có thể có, tốt cũng như xấu, tiến bộ
cũng như lạc hậu, và trên cơ sở đó dự kiến các phương án hành động thích ứng cho từng
trường hợp có thể xảy ra. Chỉ có thể như vậy mới tránh được bị động trong hành động.
+ Trong số các khả năng hiện có ở sự vật, trước hết cần chú ý đến khả năng tất nhiên,
đặc biệt là các khả năng gần, vì đó là những khả năng dễ biến thành hiện thực hơn cả.
+ Vì một khả năng chỉ biến thành hiện thực khi có đủ những điều kiện cần thiết, nên để
thực hiện khả năng cần tạo cho nó các điều kiện cần và đủ.
+ Vì trong xã hội, khả năng không tự biến thành hiện thực, mà có sự tham gia của nhân
tố chủ quan, nên trong lĩnh vực này, tuỳ theo yêu cầu của hoạt động thực tiễn cần tạo
điều kiện cần thiết để nhân tố chủ quan có thể tham gia tích cực vào quá trình biến đổi
hoặc ngăn cản sự biến đổi khả năng thành hiện thực. Ở đây, cần tránh hai thái cực sai
lầm, hoặc tuyệt đối hoá vai trò của nhân tố chủ quan, hoặc xem thường vai trò ấy trong
việc biến đổi khả năng thành hiện thực.
Kết luận
Nghiên cứu các cặp phạm trù của phép biện chứng duy vật đã khái quát mối liên hệ biện
chứng của các sự vật hiện tượng trong quá trình vận động và phát triển của chúng. Do
đó, nghiên cứu những cặp phạm trù này có ý nghĩa rất cần thiết trong việc xác lập và
nâng cao trình độ tư duy biện chứng để giải quyết các vấn đề thực tiễn kinh tế - xã hội.
Với mỗi phạm trù cần nắm được bản chất và mối liên hệ biện chứng giữa chúng, từ đó
xây dựng các nguyên tắc phương pháp luận của việc nhận thức và giải quyết các vấn đề
thực tiễn.
Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
26/26