Bệnh tình và nguyên nhân cái chết của vua Đồng Khánh qua Báo cáo của một bác sĩ người Pháp

esse du murmure vésiculaire; sonorité 
normale. Les pulsations cardiaques sont peu énergiques, abdomen souple, non douloureux 
à la pression. Matité hépatique normale. À la région splénique, la matité est augmentée 
d’étendue, et la rate est douloureuse à la pression. Langue belle, humide, à température 
ordinaire, soif vive, appétit conservé, tendance à la constipation, les garde-robes qui étaient 
quotidiennes avant la maladie ne se produisent plus que tous les trois ou quatre jours. 
Emission facile, urines foncées en couleur. 
L’analyse des urines, qui a été faite au laboratoire de l’hôpital de Thuan An par M. 
Carles, pharmacien de 2e classe de la Marine, n’a décelé la présence ni de glucose ni 
d’albumine. Il n’a pas été possible de prendre la température du corps. Sa Majesté n’ayant 
pu se décider à placer à nu dans le creux axillaire la boule du thermomètre clinique. Malgré 
l’absence de cette notion importante il est vrai, j’ai cru pouvoir établir, d’après les symptômes 
observés et les renseignements fournis dont je ne puis soupçonner l’exactitude et la sincérité, 
le diagnostic suivant: 
 Trang đầu tiên bản báo cáo của 
bác sĩ Cotte
157Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Fièvre paludéenne très grave (accès répétés) ayant amené un affaiblissement extrême 
et un commencement de cachexie, le malade restant sous la menace d’un accès pernicieux 
pouvant déterminer à bref délai, une terminaison fatale. 
Après avoir quitté la chambre royale, j’insistai auprès de M. le Résident Général et 
des membres du Conseil sur la gravité du pronostic et sur la nécessité de commencer 
sans tarder le traitement par le sulfate de quinine et l’extrait de quinquina. Sa Majesté, que 
mon examen avait paru rassurer sur son état, promit de suivre exactement le régime et le 
traitement prescrits. M. Cuong, l’interprète du Roi, était chargé de surveiller l’administration 
des médicaments. Les potions étaient placées en lieu sûr, et des précautions minutieuses 
étaient prises pour que les flacons qui les contenaient ne fussent confiés qu’à des personnes 
absolument dévouées à Sa Majesté et par suite à l’abri de tout soupçon.
Dès le lendemain 28 janvier, la quinine parut amener une certaine amélioration dans l'état de 
Sa Majesté ; toutefois, un hoquet pénible par sa persistance, qui avait tourmenté le malade depuis 
plusieurs jours, reparut et je ne dissimulai pas à M. le Résident Général et à l'entourage du roi que 
je considérais ce symptôme comme indiquant un état particulièrement grave et assombrissant 
encore si c'était possible le pronostic. 
Après une seconde visite faite le 28 janvier, à 2 heures de l'après-midi, je retournai 
à Thuan An, où me rappelaient les exigences de mon service hospitalier, en laissant mes 
instructions à M. le docteur Barrat, médecin de 2e classe de la Marine, qui habite à Huế près 
de la Résidence et en promettant de revenir le surlendemain.
Un télégramme de M. le Résident Général m’annonçait la nuit suivante que l’accès 
pernicieux redouté avait emporté dans la soirée Sa Majesté Đồng Khánh. 
J’estime donc que le Roi a été enlevé par un accès pernicieux paludéen et que toute 
pensée de mort violente doit être écartée; les symptômes observés ne permettent pas de 
supposer qu’il ait été victime d’un empoisonnement criminel. 
Thuan An, le 30 janvier 1889.
Le Médecin principal de la Marine, 
Médecin chef de l’hôpital militaire,
Signé COTTE
Bản dịch: 
Báo cáo về bệnh tình của vua An Nam - Đồng Khánh,
qua đời ở Huế vào hồi 8 giờ tối ngày 28 tháng 01 năm 1889
Trong buổi chiều ngày 27 tháng 1 năm 1889, tôi nhận được bức điện của ngài 
Tổng trú sứ Bắc Kỳ và Trung Kỳ mời tôi mau chóng tới trụ sở Tổng trú sứ. Tôi đi 
ngay lập tức và khi tới Tòa sứ, tôi được biết tôi sẽ đi chẩn trị cho Đồng Khánh, vua 
nước An Nam, bị bệnh trầm trọng từ mười ngày nay. Người ta cho tôi hay, nhà vua 
ngỏ ý muốn được một bác sĩ châu Âu chẩn bệnh.
Vừa tới Huế, ngài Tổng trú sứ và tôi vào cung. Ngay sau đó chúng tôi được 
giới thiệu với nhà vua và trước sự hiện diện của Tổng trú sứ cùng tất cả các quan 
Thượng thư trong triều, tôi đã tiến hành kiểm tra tình hình sức khỏe người bệnh. 
158 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Đây là những thông tin mà tôi được cung cấp: Nhà vua ốm từ mười ngày nay, các 
cơn sốt lặp đi lặp lại với ba giai đoạn thường thấy là sốt, rét run, nóng và ra mồ hôi 
nhiều. Sau mỗi cơn sốt thì sự giảm từng hồi thấy rõ. Dấu hiệu giảm bớt đêm trước 
thể hiện khá rõ qua việc người bệnh đã ăn được một đĩa cơm và khoai. Nhưng vì dạ 
dày không thể tiêu hóa những thức ăn này nên một cơn sốt mới lại diễn ra, người 
bệnh nôn nhiều kèm theo một cơn ngất kéo dài trong nhiều giờ dẫn tới yếu cực độ. 
Tôi thấy người bệnh quả thật rất mệt, tuy vẫn nhận thức được song trả lời những 
câu hỏi tôi đặt ra qua người thông ngôn M. Cuong có phần khó khăn. Nhà vua nói 
không đau chỗ nào hết nhưng tứ chi và toàn thân thì như rã rời, nói gọn lại, nhà 
vua đã rơi vào trạng thái lả đi, mất sức hoàn toàn, sắc mặt xanh xao chứng tỏ một 
sự vô cùng mệt mỏi. 
Da bàn tay và cánh tay [nhà vua] phủ một lớp mồ hôi lạnh. Mạch nhà vua rất 
yếu, chừng 90 nhịp đập trong một phút. Gõ và nghe lồng ngực thì không thấy dấu 
hiệu gì đặc biệt, ngoài tiếng rì rào yếu ớt của túi phổi, độ vang bình thường. Mạch 
đập tim yếu, bụng dưới mềm, khi ấn không đau. Tiếng đục [âm thanh-ND] của gan 
bình thường. Ở vùng nách, vẻ xám xịt tăng trải rộng và lá lách đau khi ấn vào. Lưỡi 
vẫn tốt, ẩm, ở nhiệt độ bình thường, khát nhiều, vẫn muốn ăn, có xu hướng táo bón. 
Chuyện đi tiêu trước khi bệnh vốn đều đặn hàng ngày, nay phải ba, bốn ngày mới 
đi một lần. Tiểu tiện dễ dàng, màu sậm.
Việc xét nghiệm nước tiểu được ông Carles, dược sĩ hạng hai ngạch Thủy 
quân tiến hành tại phòng xét nghiệm bệnh viện Thuận An, không phát hiện sự tồn 
tại của glucoza lẫn anbumin. Không đo được thân nhiệt vì nhà vua đã không thể 
cho nhét ống nhiệt kế vào nách. Mặc dù thiếu sự ghi nhận quan trọng này, tôi vẫn 
tin - qua những dấu hiệu quan sát thấy và những thông tin được cung cấp mà tôi 
không thể nghi ngờ tính xác thực và sự chân thành - có thể đưa ra chẩn đoán như 
sau: sốt rét rất trầm trọng (từng cơn lặp lại) đã dẫn tới sự yếu cực độ và một sự 
khởi đầu chứng suy nhược, người bệnh vẫn trong tình trạng bị đe dọa bởi cơn sốt 
ác tính có thể trong một thời gian ngắn dẫn tới một kết cục không thể tránh khỏi.
Sau khi rời cung, tôi nhấn mạnh với Tổng trú sứ và các thành viên Hội đồng 
về sự trầm trọng của bệnh tình nhà vua sau khi chẩn đoán và cần thiết phải bắt đầu 
điều trị ngay không chậm trễ bằng sunfat ký ninh và tinh chất quinquina. Nhà vua 
sau khi được tôi khám có vẻ yên tâm về tình trạng sức khỏe của mình, hứa theo 
chính xác chế độ và đơn thuốc được kê. M. Cuong, thông ngôn của nhà vua, chịu 
trách nhiệm theo dõi việc thuốc thang. Các loại thuốc nước được đặt ở nơi thật 
chắc chắn. Và những lời dặn dò tỉ mỉ được ghi nhận để những ấm thuốc chỉ được 
giao cho những người tuyệt đối trung thành với nhà vua và sau nữa, tránh được 
mọi sự ngờ vực.
Ngay từ sau hôm 28 tháng 1, ký ninh dường như đưa tới một bước tiến triển 
nhất định trong tình trạng sức khỏe nhà vua, tuy nhiên cái nấc khó nhọc diễn ra dai 
159Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
dẳng đã hành hạ người bệnh từ nhiều ngày lại xuất hiện và tôi đã không giấu Tổng 
trú sứ cùng những người thân cận nhà vua rằng tôi thấy biểu hiện này như một dấu 
hiệu cảnh báo một tình trạng đặc biệt trầm trọng và còn xấu đi nữa, nếu đúng như 
chẩn đoán.
Sau cuộc thăm khám tiếp theo vào ngày 28 tháng 1, vào lúc hai giờ chiều, tôi 
trở lại Thuận An nơi đang cần tôi phục vụ, để lại những lời dặn dò cho bác sĩ hạng 
hai ngạch Thủy quân Barrat - sống ở Huế, gần Tòa sứ và hứa trở lại ngày hôm sau.
Một bức điện của ngài Tổng trú sứ thông báo cho tôi vào đêm tiếp theo rằng 
cơn sốt ác tính đáng sợ đã tước mất sinh mạng nhà vua trong buổi tối.
Vậy nên tôi cho là nhà vua đã qua đời vì cơn sốt rét ác tính và mọi ý nghĩ về 
cái chết bất đắc kỳ tử có lẽ phải dẹp bỏ, vì những biểu hiện quan sát được không 
cho phép đặt giả thiết rằng nhà vua là nạn nhân của một vụ đầu độc hình sự.
Thuận An, ngày 30 tháng 1 năm 1889
Bác sĩ chính ngạch Thủy quân, Bác sĩ trưởng bệnh viện quân đội
Cotte (ký tên)
 N T D
CHÚ THÍCH
(1) Đại Nam Thực lục Chính biên Đệ thất kỷ, Cao Tự Thanh dịch và giới thiệu, Nxb Văn hóa Văn 
nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, 2012, điều 0191, tr. 151 và 0798, tr. 364.
(2) Đại Nam thực lục chính biên - Đệ ngũ kỷ, Quyển 7.
(3) Bản dịch này đã nhận được sự đọc duyệt và đóng góp ý kiến của bác Võ Quang Yến. Nhân 
đây người viết xin được gửi lời chân thành cảm ơn!
TÓM TẮT
Về bệnh tình và nguyên nhân cái chết của vị vua thứ chín của nhà Nguyễn - Đồng Khánh 
(1864-1889) khi ở ngôi chưa đầy 4 năm, ít thấy được chính sử ghi chép ngoài chi tiết thông báo 
sự qua đời của nhà vua. Đã có những giả thuyết lưu truyền trong dân gian nhuốm màu huyền bí 
nhằm lý giải sự qua đời của vị vua tuổi đời còn rất trẻ này. Trong khi đó dường như lại rất ít người 
biết, căn bệnh khiến vua Đồng Khánh qua đời - cũng như bao người Việt Nam khi đó - bệnh sốt rét 
ác tính. Báo cáo của một vị bác sĩ người Pháp sẽ cung cấp cho chúng ta thông tin về chuyện này. 
ABSTRACT
THE ILLNESS AND THE CAUSE OF DEATH OF EMPEROR ĐỒNG KHÁNH 
BASED ON THE REPORT OF A FRENCH DOCTOR
On the illness and the cause of death of Emperor Đồng Khánh (1864-1889), the ninth king 
of the Nguyễn Dynasty who reigned less than 4 years, the official history almost recorded nothing 
but a notice of his death. There have been various widely-circulated false rumors explaining the 
death of that young king. Meanwhile, the disease causing his death, as well as the death of many 
Vietnamese people at that time, was malignant malaria which seemed to be little-known. The 
report of a French doctor will provide us with information about that event.