Tiếp biến nghệ thuật trang trí trên kiến trúc phong cách Đông Dương tại Hà Nội (1884-1945)

trên có độ dốc lớn và được 
ngăn cách với các mái dưới bởi hệ thống cửa 
lấy sáng và một hệ console liên tục, phía dưới 
là hai lớp mái có độ dốc nhỏ hơn. Mặc dù 
hình khối theo kiểu bát giác mang nhiều nét 
của kiến trúc Trung Hoa cổ, nhưng nhìn toàn 
bộ khối mái này lại gợi cho chúng ta hình ảnh 
cúa tháp chuông chùa Keo ở Thái Bình, cách 
xử lý khéo léo của các kiến trúc sư ở hệ mái 
ba lớp với các console liên tục chồng lên 
nhau. Toàn bộ hệ mái cho các khu trưng bày 
được cấu tạo theo kiểu mái chồng diêm hai 
lớp thường thấy ở đình làng và các ngôi chùa 
Việt Nam truyền thống. Khe hở giữa hai lớp 
mái đóng vai trò thoát gió trong hệ thống 
thông gió tự nhiên của công trình. 
 Lớp mái phía dưới đua rộng ra khỏi 
hệ thống tường ngoài, có tác dụng che nắng 
và chống mưa hắt cho hệ thống cửa mờ rộng 
phía dưới, đồng thời tạo bóng đổ trên mặt 
đứng làm tăng vẻ duyên dáng cho toà nhà. 
Phần mái đua được đỡ bởi hàng cột kép kết 
hợp với hệ console cách điệu cùng các họa 
tiết trên lan can tạo ra một dáng vẻ Á Đông 
rõ rệt. Các giải pháp thông gió tự nhiên được 
các tác giả lưu ý đặc biệt bằng cách tổ chức 
một hệ thống cửa sổ mở rộng trên các tầng 
nhà, kết hợp với các cửa thoát gió trên mái 
khiến cho khối không khí trong nhà luôn 
được lưu thông theo cả phương ngang lẫn 
phương đứng. 
 - Thiết kế phần cửa: Trong kiến trúc Đông 
Dương được bố trí nhiều cửa trên tường. 
Những cửa sổ được thiết kế cao và rộng để 
tăng thêm sự thông thoáng và chiếu sáng tự 
nhiên. Các công trình sử dụng phổ biến kiểu 
cửa lá sách đảm bảo cho gió tự nhiên vào 
trong không gian, giúp không gian thoáng 
hơn. Cửa sổ không chỉ được bố trí bên trên 
công trình mà còn được bố trí ở hành lang đặc 
biệt là hành lang ở phái chịu nhiều ánh sáng 
trực tiếp của mặt trời. 
Công trình Sở Tài chính (nay là trụ sở 
Bộ Ngoại giao) với thiết kế hệ mái của công 
trình không chỉ mang tính trang trí mà có ý 
nghĩa thực sự về khả năng che nắng, cách 
nhiệt, chống chói và chống mưa hắt. Nếu 
quan sát kỹ sẽ thấy phía Đông và Tây của toà 
nhà đều có các hàng hiên nhỏ có mái che 
chống bức xạ mặt trời gay gắt vào buổi sáng 
và buổi chiều. Khả năng thông gió và lấy 
sáng tự nhiên của công trình rất tốt nhờ lượng 
mở cứa lớn trên các mặt đứng. Các lỗ thoáng 
được đặt phía trên sàn và sát trần nhà đảm bảo 
khả năng thoát nhiệt. Toàn bộ cửa sổ đều 
được bố trí giữa hai lớp cửa kính trong chóp 
ngoài đảm bảo thông gió, lấy sáng tốt mà vẫn 
chống được ánh nắng chói chang về mùa hè 
và cái lạnh buốt giá về mùa đông ở Hà Nội. 
- Về phần trang trí: kiến trúc Đông 
Dương thường sử dụng các hình thức và 
motip trang trí mỹ thuật truyền thống Việt 
Nam do các kiến trúc sư thời đó chủ yếu tận 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 63 
dụng những người thợ thủ công ở địa 
phương. Điều này cho thấy kiến trúc Đông 
Dương là một kiến trúc kết hợp của vẻ đẹp Á 
Đông với vẻ đẹp của Châu Âu. 
Các motip trang trí mỹ thuật truyền 
thống Việt Nam thường có 3 loại họa tiết 
trang trí chính : 
+ Motip trang trí con chữ: chữ Hán, 
Chữ Vạn... 
+ Motip trang trí là các biểu tượng của 
tôn giáo như: Bát bửu, tứ linh, Bát quái, 
Lưỡng nghi... 
+ Motip trang trí hoa lá: Hoa chanh, 
dây leo, lá cúc... 
Hầu hết những chi tiết của motip 
trang trí ở Hà Nội là sự đề cập trực tiếp đến 
những hình tượng có tính chất khái quát 
mang tính triết lý phương Đông, các motip 
này được trình bày khá đơn giản, gọn gàng, 
mang tính cách điệu cao. Motip hồi văn chữ 
Vạn được sử dụng đến mức dày đặc trên 
tường Trụ sở Bộ Ngoại Giao và Đại học Tổng 
hợp Hà Nội. Trên tường sát mái của Bảo tàng 
Lịch sử Quốc Gia hoặc ngay trên cửa chính 
Đại học Tổng hợp Hà Nội có thể hiện hình 
tượng Bát quái. 
Khác với họa tiết trang trí trên các 
công trình kiến trúc phong cách Đông Dương 
phía Nam giàu chất dân gian, các họa tiết 
trang trí trên các công trình kiến trúc phong 
cách Đông Dương ở Hà Nội chủ yếu sử dụng 
các đồ hình trang trí, các biểu tượng được kết 
tinh từ triết lý của các tôn giáo lớn như: Phật 
giáo, Đạo giáo, Khổng giáo chính vì vậy mà 
tính chất hàn lâm và thấm đẫm văn hóa Á 
đông là những nét rất nổi bật trong đặc trưng 
kiến trúc phong cách Đông Dương tại Hà 
Nội. 
4. Giá trị tiếp biến trên nghệ thuật 
trang trí trên các công trình kiến trúc 
phong cách Đông Dương tại Hà Nội 
Khi các kiến trúc kiểu phương Tây 
bộc lộ nhiều bất cập trong điều kiện khí hậu 
và văn hóa Việt Nam thì việc sử dụng nghệ 
thuật kiến trúc, trang trí truyền thống Việt 
Nam với các ý nghĩa triết lý văn hóa sâu sa 
mới là sự lựa chọn phù hợp. Qua đó cũng thể 
hiện tinh thần độc lập sáng tạo của các nhà 
kiến trúc sư người nước ngoài trong việc sử 
dụng thợ trang trí người Việt Nam là giải 
pháp tối ưu cho việc thích ứng với môi trường 
tự nhiên và khí hậu nơi bản xứ. Những ý 
tưởng kiến trúc tuy do người nước ngoài khởi 
xướng nhưng đã được các nghệ nhân Việt 
Nam thực hiện với tinh thần dân tộc với lối 
thể hiện không chỉ đúng về hình thức mà còn 
cả về nội dụng của nghệ thuật truyền thống 
đã chuyền tải. Đó chính là sự tiếp biến giữa 
các dòng văn hóa: Âu - Á (Pháp - Việt), sự 
cộng sinh của nghệ thuật trang trí phương 
Tây và phương Đông đầu thế kỷ XX, được 
biểu hiện bởi những tính chất sau : 
- Giá trị lịch sử: thể hiện bởi sự đánh 
dấu một phong cách mới phù hợp với văn hóa 
truyền thống Việt Nam với các phong cách 
kiến trúc phương Tây đương thời được du 
nhập. Những hình thức kiến trúc, motip trang 
trí truyền thống thường xuất hiện trên các 
kiến trúc đình, chùa, cung điện, lăng tẩm... 
dưới bàn tay của những người thợ thủ công 
Việt Nam lại xuất hiện mềm mại, uyển 
chuyển, ăn hợp trên các công trình kiến trúc 
mang phong cách phương Tây. Điều đó 
chứng minh nghệ thuật trang trí dân tộc có thể 
phù hợp trong nhiều trường hợp với mục đích 
công năng sử dụng của các công trình kiến 
trúc tại Hà Nội thời kỳ đó. Không chỉ vậy, 
qua các hình thức truyền thống thể hiện trên 
kiến trúc phương Tây cho thấy bản sắc dân 
tộc được bảo toàn. Đó chính là đóng góp quan 
trọng và còn nguyên giá trị đến ngày nay của 
nghệ thuật Kiến trúc Đông Dương cho những 
giá trị lịch sử mỹ thuật Việt Nam. 
Sự hiện diện của các hình thức kiến 
trúc, các motip trang trí dân gian trên các 
công trình kiến trúc ở Hà Nội đã chứng minh 
64 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 
Kiến trúc phong cách Đông Dương là một 
phong cách nghệ thuật thuộc về bản sắc dân 
tộc Việt Nam - một nền nghệ thuật mang đậm 
tính dân gian. Phong cách kiến trúc này cũng 
có sự đóng góp lớn lao và là dấu ấn đặc sắc 
trong quá trình nghệ thuật tạo hình ở Việt 
Nam. 
- Tính độc đáo: kiến trúc phong cách 
Đông Dương ở Hà Nội đã tạo ra sự khác biệt 
và tính chất riêng so với các kiến trúc cùng 
phong cách ở các địa phương khác... Với 
những nét gần gũi, thân thiện của nghệ thuật 
phương Đông đã nằm trong tiềm thức người 
địa phương phong cách Kiến trúc Đông 
Dương ở Hà Nội với những hình thức, ý 
nghĩa hoàn toàn hợp lý, hài hòa và phù hợp 
với kiến trúc mà nó cộng sinh gắn kết. 
 Những yếu tố đặc trưng của nghệ thuật trang 
trí kiến trúc truyền thống hòa quyện vào kiến 
trúc Pháp đã đem lại cho kiến trúc phong 
cách Đông Dương ở Hà Nội những điểm 
nhấn đặc biệt, là dấu ấn đặc sắc của phong 
cách này không thể nhầm lẫn với các phong 
cách kiến trúc khác. Điều đáng chú ý là, 
những công trình kiến trúc Đông Dương tại 
Hà Nội lại được thực hiện với những chất liệu 
mới (sắt, thép, vữa, xi măng, kính...) đã biểu 
hiện một tư duy sáng tạo mới để chứng minh 
phong cách nghệ thuật này có thể thích ứng 
để tồn tại và phát triển, cụ thể là thể hiện trên 
lĩnh vực trang trí kiến trúc. 
5. Kết luận 
 Kiến trúc phong cách Đông Dương nói riêng 
và kiến trúc Pháp thuộc nói chung, được nảy 
sinh và phát triển trong bối cảnh người Pháp 
mở rộng các vùng thuộc địa tại bán đảo Đông 
Dương (Việt Nam, Lào, Campuchia) trong đó 
các công trình thời Pháp thuộc để lại nhiều 
dấu ấn nhất là tại Việt Nam. 
 Kiến trúc phong cách Đông Dương là một 
sự nhìn nhận lại về cách tiếp cận nghệ thuật 
kiến trúc của người Pháp đối với một dân tộc 
nền tảng văn hóa nghệ thuật truyền thống lâu 
đời. Đồng thời phong cách kiến trúc này ra 
đời cũng cho thấy sự áp đặt và tính phi truyền 
thống trong các phong cách kiến trúc trước 
đó của người Pháp đã không được người bản 
địa chấp nhận. 
 Kiến trúc phong cách Đông Dương là sản 
phẩm của sự xuống thang và chấp nhận thỏa 
hiệp của kiến trúc Pháp với nghệ thuật kiến 
truyền thống Việt Nam. Ở một mặt khác đây 
là sự tiếp biến đầy sáng tạo của hai công trình 
sư “Pháp -Việt”. Các công trình kiến trúc 
phong cách Đông Dương nêu ở các phần trên 
là minh chứng thuyết phục nhất của sự kết 
hợp nhuần nhuyễn giữa tinh hoa kiến trúc 
Pháp: đồ sộ, tráng lệ, vững chãi với sự tinh tế, 
mềm mại, sâu sắc của tinh hoa kiến trúc Việt 
Nam. 
 Ngoài những ý nghĩa nêu trên, kiến trúc 
phong cách Đông Dương còn là sự kết hợp, 
lai tạo hết sức độc đáo và kỳ lạ: giữa một bên 
là khoa học và chính xác trong toán học và 
vật lý trong thiết kế kiến trúc và một bên là 
những biểu tượng của triết học trong tôn giáo 
và văn hóa vừa sâu sắc vừa ẩn dụ cả sức mạnh 
tâm linh. 
Tài liệu tham khảo: 
1. Đặng Thái Hoàng, Kiến trúc Hà Nội thế kỷ XIX 
– XX, NXB Hà Nội, 1995. 
2. Hữu Ngọc, L. Borton, Kiến trúc Pháp ở Hà 
Nội, NXB Thế giới. 
3. Nguyễn Đình Toàn, Những nhân tố tự nhiên và 
truyền thống văn hoá bản địa trong kiến trúc thời 
kỳ Pháp thuộc ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ, 1997. 
4. Kiến trúc các công trình xây dựng tại Hà Nội 
(1875 - 1945), NXB Thế giới, 2009. 
5. V. Malherbe và cộng sự, Hà Nội - giấc mơ Tây 
phương ở Viễn đông, Hà Nội, 2010. 
6. Trần Quốc Bảo: Kiến trúc Pháp ở Hà Nội và 
tầm ảnh hưởng của nó, Đề tài nghiên cứu cấp Bộ, 
Trường đại học Xây dựng. 
Địa chỉ tác giả: Trường Đại học Mở Hà Nội 
Email: buithanhhoa.designer@gmail.com