Tài liệu Giải phẫu - Sinh lý người

 + ë mét sè khíp cã bao ho¹t dÞch n»m xen kÏ gi÷a khíp vµ g©n cña c¬, do ®ã lµm gi¶m sù ma s¸t ë c¸c khíp khi cö ®éng.
13.2.3. Chøc n¨ng cña khíp
- Liªn kÕt, nèi c¸c x­¬ng ®Ó t¹o thµnh bé x­¬ng.
- T¹o h×nh d¸ng, t­ thÕ thÝch hîp.
- Gióp di chuyÓn, vËn ®éng c¬ thÓ.
13.3. Gi¶i phÉu – sinh lý c¬
13.3.1. Ph©n lo¹i c¬
 Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i c¬:
13.3.1.1. Dùa vµo vÞ trÝ vµ chøc n¨ng
- C¬ x­¬ng (c¬ v©n): §©y lµ nh÷ng c¬ b¸m vµo x­¬ng, cã chøc n¨ng vËn ®éng hay duy tr× vÞ trÝ, t­ thÕ cña c¬ thÓ. C¸c c¬ nµy th­êng b¸m vµo x­¬ng vµ vËn ®éng c¸c khíp. Trong mét sè tr­êng hîp, c¬ cã thÓ chØ b¸m vµo mét ®Çu (c¬ l­ìi) hoÆc kh«ng b¸m vµo x­¬ng nh­ ®Çu trªn thùc qu¶n. Tuy nhiªn phÇn lín c¬ ®­îc b¸m vµo x­¬ng vµ b¸m ë c¶ 2 ®Çu (h×nh 13.7).
- C¬ tr¬n: C¬ lãt thµnh c¸c c¬ quan néi t¹ng hoÆc m¹ch m¸u, c¸c c¬ quan c¶m gi¸c nh­ m¾t ®Ó cã thÓ ®iÒu tiÕt vµ ®¸p øng thÝch nghi víi c¸c møc ®é chiÕu s¸ng kh¸c nhau.
- C¬ tim: Lo¹i nµy chØ cã ë tim
13.3.1.2. Dùa vµo cÊu tróc
 Xem cÊu tróc vi thÓ ng­êi ta thÊy cã hai lo¹i cÊu tróc kh¸c nhau, lo¹i cã v©n vµ lo¹i kh«ng cã v©n.
- Lo¹i cã v©n (c¬ v©n vµ c¬ tim): TÕ bµo c¬ tim nhá h¬n tÕ bµo c¬ v©n, chøc n¨ng ph©n tö gièng nhau vÒ nhiÒu ph­¬ng diÖn.
- Loai kh«ng cã v©n (c¬ tr¬n): CÊu tróc vi thÓ ch­a biÕt râ nh­ c¬ v©n.
13.3.1.3. Dùa vµo kiÓu t¸c dông vµ ®iÒu hoµ
- C¬ tuú ý : HÇu nh­ tÊt c¶ c¬ v©n ®Òu ho¹t ®éng mét c¸ch chñ ý nªn ®­îc gäi lµ c¬ chñ ý (c¬ tù nguyÖn). Tuy nhiªn cã nhiÒu ho¹t ®éng nh­ thë, ®i bé ®­îc thùc hiÖn hÇu nh­ tù ®éng víi mét c¶m gi¸c nh­ lµ kh«ng chñ ý. C¬ së chÝnh x¸c nhÊt ®Ó nãi c¬ v©n lµ c¬ tuú ý ®ã lµ c¬ v©n chØ ho¹t ®éng khi nhËn ®­îc tÝn hiÖu ®Æc biÖt cña hÖ thÇn kinh trung ­¬ng. 
H×nh 13.7: CÊu t¹o c¸c c¬ v©n cña c¬ thÓ
 Trong tr­êng hîp tai n¹n hoÆc bÖnh tËt g©y tæn th­¬ng hÖ thÇn kinh trung ­¬ng, lµm mÊt chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh trung ­¬ng sÏ g©y rèi lo¹n vËn c¬.
- C¬ kh«ng tuú ý : HÇu hÕt c¬ tr¬n ho¹t ®éng tù ®éng. Sù ho¹t ®éng tù ®éng nµy chÞu sù chØ huy cña hÖ thÇn kinh thùc vËt (hÖ thÇn kinh tù ®éng).
- C¬ tim còng lµ mét lo¹i c¬ ho¹t ®éng tù ®éng. C¬ tim ho¹t ®éng kh«ng cÇn tÝn hiÖu tõ hÖ thÇn kinh trung ­¬ng ®Ó khëi ®éng vµ duy tr× co c¬. C¬ tim vÉn tiÕp tôc ho¹t ®éng sau khi ®· c¾t ®øt mäi liªn hÖ thÇn kinh, tuy nhiªn ho¹t ®éng nµy kh«ng thÓ kÐo dµi nÕu kh«ng ®¶m b¶o ®ñ ®iÒu kiÖn nh­ trong c¬ thÓ. 
	Víi ®Æc ®iÓm ®Æc biÖt cña c¬ tim ng­êi ta kh«ng xÕp vµo lo¹i tuú ý hay kh«ng tuú ý.
13.3.2. §Æc ®iÓm cÊu t¹o
 §Æc ®iÓm cÊu t¹o ®­îc m« t¶ ë hai møc:
- Møc kh«ng cÇn kÝnh hiÓn vi cho biÕt vÞ trÝ, kÝch th­íc, h×nh d¸ng vµ ®Æc ®iÓm cña c¬ v©n, tõ ®ã cho biÕt c¸c th«ng tin vÒ chøc n¨ng cña c¬.
- Møc d­íi kÝnh hiÓn vi vµ hiÓn vi ®iÖn tö cho biÕt vi cÊu tróc liªn quan ®Õn c¬ chÕ co c¬.
13.3.2.1. C¬ v©n
 Mçi c¬ v©n gåm nhiÒu bã sîi c¬. Mçi sîi c¬ lµ mét tÕ bµo cã nhiÒu nh©n (trung b×nh kho¶ng 7000 nh©n) n»m ë ngo¹i vi khèi c¬ t­¬ng, ngay d­íi mµng bµo t­¬ng. C¬ t­¬ng chøa nhiÒu t¬ c¬ (tõ vµi tr¨m ®Õn vµi ngµn t¬ c¬) cã b¶n chÊt hãa häc lµ protein vµ c¸c bµo quan. Trong t¬ c¬ l¹i cã hai lo¹i sîi lµ sîi actin vµ sîi myosin. ChÝnh hai lo¹i sîi nµy g©y ra hiÖn t­îng co c¬. Mçi t¬ c¬ chøa kho¶ng 1.500 sîi myosin vµ 3.000 sîi actin (h×nh 13.8). Mçi sîi c¬ ®­îc ®iÒu khiÓn bëi mét tËn cïng thÇn kinh duy nhÊt xuÊt ph¸t tõ sõng tr­íc tuû sèng.
13.3.2.2. C¬ tr¬n
 C¸c tÕ bµo c¬ tr¬n th­êng nhá, chØ cã mét nh©n n»m gi÷a tÕ bµo. VÒ cÊu tróc ph©n tö còng gièng c¬ v©n vÒ thµnh phÇn protein, tøc lµ còng cã c¸c sîi t¬ c¬ actin vµ myosin, nh­ng c¸c sîi t¬ c¬ kh«ng ch¹y däc theo tÕ bµo mµ g¾n vµo c¸c thÓ ®«ng ®Æc (h×nh 13.9).
13.3.2.3. C¬ tim
 TÕ bµo c¬ tim nhá h¬n c¬ v©n. C¸c tÕ bµo c¬ tim n»m rÊt s¸t nhau, mµng cña nh÷ng tÕ bµo n»m s¸t nhau cã chç hßa vµo nhau t¹o thµnh nh÷ng cÇu nèi b»ng c¸c cÇu c¬ t­¬ng. Mçi tÕ bµo còng cã nhiÒu nh©n nh­ng nh©n n»m ë gi÷a. CÊu tróc ph©n tö còng gièng nh­ c¬ v©n vÒ thµnh phÇn protein. CÊu tróc vµ s¾p xÕp c¸c sîi t¬ c¬ cña c¬ tim hoµn toµn gièng c¬ v©n.
13.3.3. Chøc n¨ng cña c¬
13.3.3.1. C¬ lµ mét c¬ quan ®¸p øng d­íi t¸c dông kÝch thÝch cña hÖ thÇn kinh vµ hÖ néi tiÕt
- Víi c¬ v©n, d­íi t¸c dông kÝch thÝch cña hÖ thÇn kinh vËn ®éng, c¬ co g©y ra c¸c ®éng t¸c vËn ®éng hoÆc thay ®æi t­ thÕ.
- Víi c¬ tr¬n khi kÝch thÝch thÇn kinh tù chñ th× g©y co hoÆc gi·n c¬ tïy thuéc vµo lo¹i receptor cã ë c¬ ®ã. VÝ dô khi kÝch thÝch thÇn kinh giao c¶m th× c¬ thµnh m¹ch co lµm t¨ng huyÕt ¸p, nh­ng c¬ tr¬n ruét non l¹i gi·n lµm gi¶m nhu ®éng ruét.
13.3.3.2. C¬ ho¹t ®éng nh­ mét bé m¸y sinh häc
 C¬ lµ c¬ quan sinh c«ng, tuy nhiªn chØ 20% n¨ng l­îng ®­a vµo c¬ t¹o ra c«ng, sè cßn l¹i t¹o ra nhiÖt. Do ®ã hiÖu suÊt co c¬ thÊp.
 HiÖu suÊt co c¬ chØ ®¹t ®­îc tèi ®a khi co c¬ tr¬n võa ph¶i. C¬ co chËm hoÆc co mµ kh«ng vËn ®éng th× n¨ng l­îng th¶i ra chñ yÕu d­íi d¹ng nhiÖt.
H×nh 13.8: CÊu t¹o c¬ v©n
H×nh 13.9: CÊu t¹o c¬ tr¬n
13.3.3.3. C¬ tham gia ®iÒu hoµ nhiÒu chøc n¨ng cña c¬ thÓ th«ng qua ho¹t ®éng co c¬
- TuÇn hoµn: Tim co bãp ®Èy m¸u ®i nu«i c¬ thÓ. Nhê tr­¬ng lùc c¬ thµnh ®éng m¹ch mµ m¸u l­u th«ng ®­îc trong ®éng m¹ch ngay c¶ thêi kú tim kh«ng tèng m¸u. Nhê c¬ tr¬n thµnh ®éng m¹ch co hoÆc gi·n mµ cã thÓ ®iÒu hoµ ®­îc huyÕt ¸p vµ l­îng m¸u ®Õn tõng c¬ quan, tõng vïng c¬ thÓ.
- H« hÊp: Nhê co c¬ mµ thÓ tÝch lång ngùc thay ®æi g©y ra ®éng t¸c h« hÊp ®Ó thu nhËn oxy vµ th¶i CO2. Nhê sù co hoÆc gi·n c¬ - khÝ phÕ qu¶n mµ cã thÓ ®iÒu hoµ ®­îc l­îng khÝ vµo vµ ra khái c¬ thÓ.
- Tiªu ho¸:
	+ Nhê co c¬ mµ thùc hiÖn ®­îc ®éng t¸c nhai, nghiÒn, nuèt thøc ¨n.
	+ Nhê co, gi·n c¬ tr¬n èng tiªu ho¸ mµ thøc ¨n ®­îc vËn chuyÓn tõ ®o¹n nµy xuèng ®o¹n kh¸c cña èng tiªu ho¸, thøc ¨n ®­îc nhµo trén ®Ó ngÊm dÞch tiªu ho¸.
- Bµi tiÕt: Nhê co gi·n c¬ tr¬n vµ c¬ v©n mµ con ng­êi cã thÓ thùc hiÖn ®­îc c¸c ®éng t¸c tiÓu tiÖn, ®¹i tiÖn mét c¸ch chñ ®éng.
- Sinh s¶n:
 Nhê sù co gi·n c¬ tr¬n vµ c¬ v©n mµ con ng­êi thùc hiÖn ®­îc chøc n¨ng sinh s¶n nh­ giao hîp, xuÊt tinh, trøng vµ tinh trïng di chuyÓn trong ®­êng sinh dôc n÷, trøng ®· thô tinh g¾n vµ ph¸t triÓn ®­îc trong buång tö cung, sinh con vµ nu«i con.
13.3.4. C¸c kiÓu co c¬
- Co c¬ ®¼ng tr­êng: Khi co c¬, c¬ t¨ng lùc nh­ng kh«ng rót ng¾n vÒ chiÒu dµi. KiÓu c¬ c¬ nµy chñ yÕu ®Ó gi÷ cè ®Þnh mét vËt hoÆc x¸ch mét vËt.
- Co c¬ ®¼ng tr­¬ng: Khi c¬ co, chiÒu dµi sîi c¬ rót ng¾n nh­ng søc c¨ng cña c¬ tøc lùc kh«ng thay ®æi. KiÓu co c¬ nµy t¹o ra c«ng ®Ó n©ng tù do mét vËt.
 Trong c¬ thÓ, c¸c c¬ cã thÓ co theo kiÓu ®¼ng tr­êng hoÆc ®¼ng tr­¬ng nh­ng th­êng lµ kÕt hîp c¶ hai, th­êng lµ co ®¼ng tr­êng tr­íc råi sau ®ã co ®¼ng tr­¬ng.
13.3.5. nguån n¨ng l­îng sö dông trong co c¬
- ATP (Adenosin TriPhosphat): C¬ sö dông n¨ng l­îng tõ ATP cho ho¹t ®éng co c¬. Víi l­îng ATP cã trong tÕ bµo c¬ cã thÓ duy tr× co trong 1–2 gi©y, sau ®ã sÏ cã hiÖn t­îng t¸i t¹o l¹i ATP.
- Phosphocreatin (PC): ChÊt nµy ®­îc dù tr÷ trong c¬, lµ chÊt cung cÊp n¨ng l­îng ®Ó t¸i t¹o ATP.
 L­îng phosphocreatin nhiÒu h¬n ATP kho¶ng 7-8 lÇn, nh­ng tæng c¶ ATP vµ phosphocreatin còng chØ ®ñ cung cÊp n¨ng l­îng cho co c¬ trong kho¶ng 7-8 gi©y. V× vËy cÇn thªm nguån n¨ng l­îng dù tr÷ ë glycogen.
- Glycogen dù tr÷ : Glycogen ®­îc dù tr÷ ë c¬ vµ gan, khi nhu cÇu n¨ng l­îng t¨ng lªn glycogen sÏ ®­îc ph©n gi¶i thµnh glucose ®Ó cung cÊp n¨ng l­îng cho co c¬.
- N¨ng l­îng lÊy tõ qu¸ tr×nh oxy hãa thøc ¨n : Thøc ¨n ®­îc ®­a vµo c¬ thÓ, qua qu¸ tr×nh tiªu hãa ®­îc hÊp thu vµo m¸u d­íi d¹ng c¸c chÊt ®¬n gi¶n nhÊt nh­ c¸c ®­êng ®¬n (carbohydrat), c¸c acid amin, dipeptid vµ tripeptid (protein), c¸c acid bÐo vµ monoglycerid (lipid). Thøc ¨n lµ nguån cung cÊp n¨ng l­îng phong phó cho c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt lµ qu¸ tr×nh vËn c¬. Trong c¸c chÊt dinh d­ìng th× lipid lµ chÊt cung cÊp n¨ng l­îng nhiÒu nhÊt.
13.3.5. Th¨m dß chøc n¨ng co c¬ 
Ghi ®iÖn c¬ (Electromyogram – EMG): 
- Kh¸i niÖm vÒ ®¬n vÞ vËn ®éng vµ ®iÖn thÕ ®¬n vÞ vËn ®éng; 
 §¬n vÞ vËn ®éng bao gåm mét n¬ron vËn ®éng alpha ë sõng tr­íc tñy sèng, sîi trôc cña nã vµ c¸c sîi c¬ mµ nã chi phèi.
 Khi n¬ron vËn ®éng alpha ho¹t ®éng (h­ng phÊn) sÏ lµm xuÊt hiÖn ®iÖn thÕ ho¹t ®éng cña c¬ vµ lµm co c¸c sîi c¬ cña ®¬n vÞ vËn ®éng – HiÖn t­îng nµy ®­îc gäi lµ xuÊt hiÖn ®iÖn thÕ ®¬n vÞ vËn ®éng. §Ó ghi l¹i ®iÖn thÕ ®¬n vÞ vËn ®éng ng­êi ta th­êng dïng ®iÖn cùc kim c¾m vµo trong c¬.
- Nguyªn lý cña ph­¬ng ph¸p ghi ®iÖn c¬: Khi ®¬n vÞ vËn ®éng ho¹t ®éng sÏ t¹o ra ®iÖn thÕ ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ vËn ®éng (cßn gäi lµ ®iÖn thÕ ®¬n vÞ vËn ®éng). Ghi ®iÖn thÕ ®¬n vÞ vËn ®éng b»ng c¸ch c¾m ®iÖn cùc kim vµo sîi c¬ hoÆc b¾p c¬ ta cã thÓ biÕt ®­îc t×nh tr¹ng ho¹t ®éng cña c¬. Trong nh÷ng tr­êng hîp bÖnh lý ta sÏ ghi ®­îc nh÷ng biÕn ®æi h×nh d¹ng cña ®iÖn thÕ ®¬n vÞ vËn ®éng.
- Nh÷ng thay ®æi h×nh ¶nh ®iÖn c¬ trong bÖnh lý c¬: Gi¶m sè l­îng ®¬n vÞ vËn ®éng, ®iÖn thÕ thÊp, thêi gian ng¾n vµ ®a pha.
C©u hái l­îng gi¸
1. Tr×nh bµy vÒ c¸ch ph©n lo¹i x­¬ng.
2. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t¹o x­¬ng.
3. Tr×nh bµy chøc n¨ng cña x­¬ng.
4. Tr×nh bµy ph©n lo¹i khíp.
5. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ chøc n¨ng khíp.
6. Tr×nh bµy ph©n lo¹i c¬ dùa vµo vÞ trÝ – chøc n¨ng vµ dùa vµo cÊu tróc.
7. Tr×nh bµy ph©n lo¹i c¬ dùa vµo kiÓu t¸c dông vµ ®iÒu hoµ.
8. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña c¬.
9. Tr×nh bµy chøc n¨ng cña c¬.
Tµi liÖu tham kh¶o
Bé m«n Gi¶i phÉu (2001). Gi¶i phÉu ng­êi, tËp 1, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Bé m«n M« häc – Ph«i thai häc (1998). M« häc, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Bé m«n Sinh lý häc (1996). Sinh lý häc l©m sµng c¬ së, s¸ch dÞch, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Bé m«n Sinh lý häc (1998). Sinh lý häc, tËp 1, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Bé m«n Sinh lý häc (2000). Sinh lý häc, tËp 2, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Bé Y tÕ (1994). Gi¶i phÉu sinh lý, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Bé Y tÕ (2007). Sinh lý häc, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc.
Corobcop A.V. & Tsesnocova S.A. (1987). Atlas sinh lý häc, s¸ch dÞch, Nhµ xuÊt b¶n Y häc.
Vanio Vannini & Giuliano Pogliani (2007). TËp h×nh míi vÒ cÊu tróc c¬ thÓ ng­êi, s¸ch dÞch, Nhµ xuÊt b¶n lao ®éng x· héi.
Guyton and Hall (2000). Texbook of Medical Physiology, 10th Edition, Printed in the USA.
William F. Ganong (2005). Review of Medical Physiology, 20th Edition, McGraw-Hill Companies.