Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết "Don Quixote" của Cervantes – Từ lí thuyết văn hóa trào tiếu dân gian

e có các hình tượng không gian dường 
như quá quen thuộc của tiểu thuyết hiệp sĩ, nhưng, chúng không thuần chất không gian 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, TRƯỜNG ðH KHOA HỌC HUẾ TẬP 1, SỐ 2 (2014) 
43 
phiêu lưu của tiểu thuyết hiệp sĩ, mà chỉ là sự giễu nhại. Chúng ta ñều biết, hầu hết các 
quán trọ ñều bị Don Quixote tưởng tượng thành lâu ñài. Cung cấp cho sự vật, ñồ vật 
những chức năng mới, tư cách mới chính là thủ pháp tầm thường hóa cái thiêng liêng 
của chủ nghĩa hiện thực nghịch dị. Xem quán trọ là lâu ñài chẳng khác gì biến chậu cạo 
râu thành mũ sắt hiệp sĩ. Lúc này, sự phân biệt giữa quán trọ và lâu ñài ñã trở nên nhập 
nhằng. Lâu ñài không khác gì quán trọ. Vậy nên, những sự việc cao cả vốn chỉ hiện hữu 
trong các lâu ñài, cũng có thể xảy ra trong các quán trọ (thậm chí là những không gian 
bẩn thỉu, nhếch nhác nhất của quán trọ). Chẳng hạn như tình yêu trái ngang ñậm chất 
lãng mạn giữa chàng hiệp sĩ và nàng công chúa của các sách kiếm hiệp, trong Don 
Quixote, lại diễn ra ở ñịa ñiểm không thể thảm hại hơn: một buồng xép thường dùng ñể 
chứa rơm rạ. Don Quixote của chúng ta khôi ngô, uy dũng ra sao, vốn không cần nhắc 
lại. Nàng công chúa – cô hầu gái thì “mặt ngắn, gãy gọt nhẵn thín, mũi tẹt, một mắt 
chột, mắt kia kèm nhem người cao bảy gang tính từ ñầu ñến chân, hai vai vì mang 
vác nặng dô lên khiến cô ta cứ phải nhìn xuống ñất quá mức mong muốn [5,tr.136]. Mà 
cũng chẳng phải cô công chúa này ñoái hoài chàng hiệp sĩ. Chàng chỉ hiểu lầm, vì sự 
thật là cô mò vào phòng chàng ñể “làm tiền” với tay lái la ở giường bên cạnh. Chúng tôi 
xin nhấn mạnh thói quen của Cervantes trong việc ñặc tả vẻ ngoài xấu xí, dị dạng và hôi 
hám của những nhân vật dưới ñáy xã hội. Không phải ông kì thị và khinh miệt người 
bình dân, mà ñây dụng ý của ông nhằm hạ bệ kiểu nhân vật thượng lưu – vốn là loại 
nhân vật trung tâm trong văn chương hiệp sĩ nói riêng và văn chương trung ñại nói 
chung. Vì sự ñiên rồ của Don Quixote, cô hầu gái trên ñang trong tư cách của một nàng 
công chúa. 
Từ sự nhập nhằng như thế giữa không gian thượng lưu với không gian hạ lưu mà 
rất nhiều lần, các lễ nghi, hình thức trang nghiêm của lí tưởng hiệp sĩ trở thành trò cười. 
Lễ thụ phong tước hiệp sĩ cho Don Quixote ñược tiến hành trong chuồng bò. Trong 
chiếc lều của những người chăn cừu (hình thái thô sơ nhất của quán trọ), vì cảm ñộng 
trước tấm thịnh tình những người chủ, Don Quixote phát biểu một bài diễn văn tràng 
giang ñại hải, trong khi ñịa ñiểm tương xứng của nó là bữa tiệc quí tộc. 
Con ñường trong các tiểu thuyết hiệp sĩ chính thống là sợi dây nối kết trí tuệ và 
sức mạnh của người anh hùng với các không gian thử thách, ñưa người anh hùng ñến 
những núi cao, vực sâu, ñối mặt với hiểm nguy tột cùng, từ ñó lập nên chiến công lưu 
danh thiên cổ. Còn trên không gian con ñường, Don Quixote bị bò xéo, heo giày, ñánh 
nhau vô nghĩa với những chiếc cối xay gió, hoặc các “chàng hiệp sĩ” lái la. Con ñường 
trên chuyến ñi của Don Quixote cũng dẫn chàng ñến những thử thách ñáng sợ, khiến 
chàng ñôi lúc phải tim ñập chân run, nhưng cuối cùng, cái ñáng sợ trở thành cái ñáng 
cười. Ví dụ tiêu biểu nhất là cuộc phiêu lưu của Don Quixote với những cái chày nện 
dạ. Lần nọ, Don Quixote và Sancho Panza bị kẹt lại trong một khu rừng khi màn ñêm ñã 
buông xuống. “Trời tối như mực, gió lướt qua lá cây tạo thành một âm thanh ghê rợn, 
cảnh hoang vu, ñêm tối, tiếng thác ñổ, tiếng lá cây lào xào, tất cả gây nên một cảm giác 
rùng rợn, nhất là tiếng ñập thình thịch vẫn tiếp tục, gió vẫn thổi và ñêm vẫn kéo dài; ñã 
thế, hai người lại không biết nơi ñang ñứng là ñâu” [5,tr.175]. Khung cảnh hãi hùng 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, TRƯỜNG ðH KHOA HỌC HUẾ TẬP 1, SỐ 2 (2014) 
44 
khiến bác giám mã sợ ñến mức suýt ñại tiện ra quần. Thì ra, thứ gây nỗi khiếp ñảm ấy 
chỉ là những cái chày nện dạ vô tri vô giác. Thử thách lớn lao mà Don Quixote phải ñối 
mặt ñã bị nhạo báng và hạ huyệt vào cái bụng ăn lắm, uống nhiều và phóng uế không 
ñúng chỗ của Sancho Panza. Chức năng và ý nghĩa của con ñường phiêu lưu trở nên lộn 
ngược. Có thể khẳng ñịnh, tầm thường hóa không gian sinh hoạt và không gian lập 
chiến công của người anh hùng, cũng ñồng nghĩa với sự giễu nhại những lễ nghi và lí 
tưởng của chủ nghĩa anh hùng phong kiến ñã hết thời và trở nên dị hợm. 
Ở vấn ñề thứ hai, quả thật, ñể lập nên các chiến công “lẫy lừng”, Don Quixote 
ñã trải qua vô số cuộc giao tranh. Tuy nhiên, các trận giao tranh này không làm nên 
những không gian hoành tráng có tính sử thi, cũng không tạo ra những thời khắc mong 
manh sinh tử ñể bộc lộ các vấn ñề về giá trị bản nguyên của con người. Các trận ñánh 
trong tiểu thuyếtcủa Cervantes hoàn toàn biểu trưng cho các ñám ñánh nhau vui vẻ kiểu 
hội giả trang. Chúng có mặt như một thủ pháp ñể thực hiện hành vi tấn phong – phế 
truất trong ngày hội của những chàng ngốc. Không khí hội hè của các trận ñánh có thể 
ñược cảm nhận khá rõ trong cuộc quyết chiến giữa Don Quixote với chàng chăn cừu ở 
cuối quyển 1. Trận ñấu bắt ñầu bằng tiếng chửi nhị chức năng quen thuộc trên các 
quảng trường: “Mi là một tên ñại súc sinh, Don Quixote hét to, chính mi là kẻ rỗng 
tuếch và hèn nhát; ñầu ta còn to và ñầy hơn cả cái bụng con ñĩ mẹ ñã ñẻ ra mi” 
[5,tr.586]. ðối tượng của tiếng chửi bị ñưa vào hạ tầng xác thịt “cái bụng của con ñĩ 
mẹ” ñã ñẻ ra hắn. Khi hai ñấu thủ ñang quần nhau sứt ñầu mẻ trán thì xung quanh, “ông 
thầy tu và cha xứ cười vang, mấy người lính cảnh sát thích quá nhảy cỡn, mọi người 
ñứng ngoài xuỵt ầm lên như ta xuỵt chó khi thấy chúng cắn nhau” [5,tr.587]. Trận ñánh 
không hào hùng, cũng chẳng mất mát hi sinh, vì nó ñược tổ chức trong tiếng cười vui 
nhộn tràn ngập trên khắp các ñường phố trong ngày hội giả trang. Hầu hết các trận ñánh 
trong Don Quixote ñều có ý nghĩa như thế. Tự chúng ñã ñược bao quanh bởi các không 
gian ñặc thù chất quảng trường như không gian con ñường, không gian quán trọ và 
không gian lâu ñài. Là hình thức nhại các trận ñánh hiệp sĩ, chúng ñã mất ñi ý nghĩa 
nguyên bản, và do ñó, không còn khả năng thiết lập các lớp không gian chiến trận. 
Như vậy, trên cơ sở chủ ñạo của không gian quảng trường, các hình thức không 
gian cụ thể trong Don Quixote là sự giễu nhại không gian hiệp sĩ. Tính chất này hết sức 
ñiển hình cho không gian của các màn hóa trang – hạ bệ. 
Là cái khung tồn tại của thế giới hình tượng văn học, không gian và thời gian 
nghệ thuật là những phương diện thi pháp cơ bản của của một tác phẩm văn học bất kì. 
Trên góc ñộ tiếng cười trào tiếu, chúng lại càng là những yếu tố ñầu tiên cần ñược xem 
xét. Bởi, không ñược hợp thức hóa dưới thời gian lễ hội và không gian quảng trường, 
không thể nói ñến cảm quan hội giả trang. Don Quixote của Cervantes là bộ tiểu thuyết 
ra ñời ở giai ñoạn phát triển ñỉnh cao của dòng chảy văn hóa trào tiếu dân gian. Thông 
qua việc xác ñịnh bản chất hội giả trang của không gian và thời gian nghệ thuật trong 
tác phẩm, chúng tôi ñã tiến hành thao tác khởi ñộng ñể có thể bước vào một trong 
những hệ thống biểu tượng hội hè dân gian ñặc sắc nhất của văn học nhân loại. 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, TRƯỜNG ðH KHOA HỌC HUẾ TẬP 1, SỐ 2 (2014) 
45 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1]. M. Bakhtin (2003).Lý luận và thi pháp tiểu thuyết. Phạm Vĩnh Cư dịch, NXB 
Hội nhà văn, Hà Nội. 
[2]. M. Bakhtin (1993).Những vấn ñề thi pháp ðôtxtôiepxki. Trần ðình Sử chủ biên, 
NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 
[3]. M. Bakhtin (2006).Sáng tác của Francois Rabelais và nền văn hóa dân gian 
Trung cổ và Phục hưng. Từ Thị Loan dịch, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 
[4]. M.Bakhtin (2006).Vấn ñề nội dung, chất liệu và hình thức trong sáng tạo nghệ 
thuật ngôn từ. Phạm Vĩnh Cư dịch.Tạp chí Văn học nước ngoài, số 1/2006, 
tr.140-198. 
[5]. M.Bakhtin (2009).Rabelais và Gogol (Nghệ thuật ngôn từ và văn hóa trào tiếu 
dân gian). Từ Thị Loan dịch.Tạp chí nghiên cứu văn học, số 12/2009, tr.85-97. 
[6]. M.Bakhtin (1936).Tiểu thuyết giáo dục và ý nghĩa của nó trong lịch sử chủ 
nghĩa hiện thực. Ngân Xuyên dịch (1999).Tạp chí nghiên cứu văn học, số 
4/1999, tr.77-88. 
[7]. M.Bakhtin (2007).Tiểu thuyết hiệp sĩ. ðỗ Lai Thúy dịch.Tạp chí Văn học nước 
ngoài, số 2/2007, tr.124-130. 
[8]. Lê Huy Bắc (chủ biên) (2008).Mighen ñơ Xecvantec và Don Quixote. NXB Giáo 
dục, Hà Nội. 
[9]. M. Cervantes (2010).Don Quixote– nhà quí tộc tài ba xứ Mantra (tập 1). Trương 
ðắc Vị dịch, NXB Văn học, Hà Nội. 
[10]. M. Cervantes (2010).Don Quixote– nhà quí tộc tài bà xứ Mantra (tập 2). Trương 
ðắc Vị dịch, NXB Văn học, Hà Nội. 
[11]. ðặng Anh ðào (chủ biên) (1990).Văn học phương Tây. NXB Giáo dục, Hà Nội. 
[12]. Lã Nguyên tuyển dịch (2012).Lí luận văn học – những vấn ñề hiện ñại. NXB 
ðại học Sư phạm, Hà Nội. 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, TRƯỜNG ðH KHOA HỌC HUẾ TẬP 1, SỐ 2 (2014) 
46 
ARTISTIC TIME AND SPACE IN THE NOVEL DON QUIXOTE 
BY CERVANTES – IN THE THEORY OF HUMOR AND FOLK CULTURE 
Phan Trong Hoang Linh 
Department of Literature and Linguistics, Hue University of Sciences 
Email: phantronghoanglinh@gmail.com 
ABSTRACT 
As one of the greatest novels for ages and the most diverse literature works of carnival 
factors, Don Quixote by Cervantes deserves the study object in a large scale based on 
Bakhtin’s theory of humor and folk culture. In order to do this research, the primary step 
should have begun in both aspects including artistic time and space. The world of typical 
images of humor and folk characteristics in Don Quixote is covered by festival time and 
square space. There is a close tie of the major character, a knight, and the establishment 
of carnival force of the festival time with the image system. There still appears the 
familiar space of chivalric novels in this masterpiece, which is just a parody by nature of 
the carnival actions. Our study is the key to open the image world of typical festivals in 
the novel. 
Keywords: Don Quixote, Cervantes, Bakhtin, carnival, artistic time, artistic space.