Giáo trình Điện công nghệp - Chương 7: Trang bị điện các máy nâng. Vận chuyển

 1200 tấn than cốc bằng các loại 
xe kíp di chuyển theo mặt phẳng nghiêng. 
 Trong ngành khai thác mỏ, trên các công trình thuỷ lợi, trên các công trình 
xây dựng nhà máy thuỷ điện, xây dựng công nghiệp, xây dựng dândụng v.v.. 
phần lớn các công việc nặng nề như bốc, xúc, đào, khai thác quặng và đất đá 
đều do các máy nâng - vận chuyển thực hiện. 
 Việc sử dụng các máy nâng - vận chuyển trong các hạng mục công trình 
lớn đã làm giảm đáng kể thời gian thi công, giảm bớt đáng kể số lượng công 
nhân khoảng 10 lần. Ví dụ nếu dùng một cần cẩu tháp trên các công trường 
xây dựng công nghiệp hoặc xây dựng dân dụng có thể thay thế cho 500 công 
nhân, còn nếu dùng một máy xúc cỡ lớn để đào hào hoặc kênh mương khi 
xây dựng các công trình thuỷ lợi hoặc trong công việc cải tạo điền địa có thể 
thay thế cho 10.000 công nhân. 
 Trong các nhà máy chế tạo cơ khí, máy nâng - vận chuyển chủ yếu dùng để 
vận chuyển phôi, thành phẩm và bán thành phẩm từ máy này đến máy khác, 
từ phân xưởng này đến phân xưởng khác hoặc vận chuyển vào kho lưu giữ. 
 Hiện nay, máy nâng, các loại thang máy được lắp đặt trong các xí nghiệp 
công nghiệp, trong các nhà ở cao tầng, trong các toà thị chính, siêu thị, trong 
các nhà ga của tàu điện ngầm để vận chuyển hàng hoá và hành khách. 
 Trong nông nghiệp, các máy nâng - vận chuyển trong công nghiệp cũng 
như trong nông nghiệp như một phương tiện để cơ giới hóa và tự động hoá 
các quá trình sản xuất là một yếu tố quan trọng nhằm làm tăng năng suất và 
chất lượng sản phẩm cũng như giảm nhẹ sức lao động của con người. 
 7-2 Phân loại các máy nâng - vận chuyển 
 Các máy nâng vận chuyển có kết cấu hình dáng, kích thước rất đa dạng tuỳ 
thuộc vào tính chất đặc điểm của hàng hoá cần vận chuyển, kích thước, số 
 106
lượng và phương vận chuyển của hàng hoá. Vì vậy việc phân loại các máy 
nâng - vận chuyển có thể dựa trên các đặc điểm chính để phân thành các 
nhóm máy sau: (hình 7-1) 
 a) Theo phương vận chuyển hàng hoá 
 - Theo phương thẳng đứng (thang máy, máy nâng). 
 - Theo phương nằm ngang (băng tải, băng chuyền). 
 - Theo mặt phẳng nghiêng (xe kíp, thang chuyền, băng tải). 
 - Theo các phương kết hợp (cầu trục, cầu trục cảng, cầu trục chân dê) 
 b) Theo phương pháp di chuyển của các cơ cấu 
 - Lắp đặt cố định (thang máy, thang chuyền, băng tải). 
 - Di chuyển theo đường thẳng (cầu trục cảng, cầu trục chân dê, cổng trục, 
cần cẩu tháp v.v..) 
 - Quay tròn với một góc tới hạn (cần cẩu tháp, máy xúc v.v) 
 c) Theo cơ cấu bốc hàng hoá 
 - Cơ cấu bốc hàng là thùng, cabin, gầu treo 
 - Dùng móc, xích treo, băng. 
 - Cơ cấu bốc hàng bằng nam châm điện (cần cẩu từ). 
 d) Theo chế độ làm việc 
 - Chế độ làm việc dài hạn (băng tải, băng chuyền, thang chuyền). 
 - Chế đô ngắn hạn lặp lại (máy xúc, thang máy, cầu trục, cần trục). 
 e) Theo phương pháp điều khiển 
 - Điều khiển bằng tay. 
 - Điều khiển tự động. 
 - Hệ thống điều khiển hở. 
 - Hệ thống điều khiển kín. 
 - Điều khiển tại chổ. 
 - Điều khiển có khoảng cách. 
 - Điều khiển từ xa. 
 Trong các máy nâng - vận chuyển, đơn giản nhất là những máy vận chuyển 
hàng theo một phương (thang máy – máy nâng theo phương thẳng đứng, 
băng truyền và băng tải – theo phương nằm ngang, thang chuyền và đường 
goòng treo theo mặt phẳng nghiêng) chỉ có một cơ cấu truyền động di 
chuyển là cơ cấu nâng hoặc cơ cấu di chuyển. Còn những máy nâng vận 
chuyển phức tạp hơn đó là máy xúc, cần cẩu, cầu trục, máy xúc có hai hoặc 
ba cơ cấu di chuyển, di chuyển theo từng phương riêng biệt hoặc cùng một 
lúc thực hiện các phương kết hợp. 
 Chế độ làm việc của các máy nâng - vận chuyển ảnh hưởng rất lớn trong 
việc tính chọn công suất động cơ truyền động, thiết kế, tính chọn hệ truyền 
động cũng như sơ đồ điều khiển toàn máy. 
 107
Hình 7-1. Một số máy nâng vận chuyển điển hình 
a) Cầu trục; b) Cổng trục chuyển tải; c) Cầu trục chân dê; d) Cần cẩu cảng; e) Cần cẩu tháp 
f) Thang máy; g) Máy xúc gầu thuận; h) Cầu trục luyện thép; i) máy xúc gầu treo; k) Băng tải 
 108
 Điều khiển bằng tay chỉ dùng đối với những máy nâng - vận chuyển đơn 
giản, không yêu cầu điều chỉnh trơn tốc độ động cơ truyền động, tần số đóng 
- cắt điện không lớn và thường sử dụng đối với những máy có công suất 
truyền động bé. 
 Điều khiển tự động được sử dụng rộng rãi trong các máy nâng - vận 
chuyển dùng hệ truyền động phức tạp ( hệ MĐKĐ-Đ, hệ KĐT-Đ, hệ T-Đ 
v.v) 
 Việc phân loại các máy nâng - vận chuyển như trình bày trên đây không 
phản ánh toàn bộ chức năng liên quan đến quá trình sản xuất mà các máy 
thực hiện, nhưng cũng giúp chúng ta có một khái niệm tổng quan về các 
phương pháp và dạng vận chuyển hàng hoá thông dụng nhất. 
 7-3. Đặc điểm đặc trưng cho chế độ làm việc của hệ truyền động máy 
nâng- vận chuyển 
 1. Các máy nâng - vận chuyển thường được lắp đặt trong nhà hoặc ngoài 
trời. Môi trường làm việc của các máy nâng - vận chuyển rất khắc nghiệt, 
đặc biệt là ngoài hải cảng, các nhà máy hoá chất, các xí nghiệp luyện kim 
nơi mà nhiệt độ thay đổi lớn, nhiều bụi, độ ẩm cao và có nhiều chất khí dễ 
gây cháy, nổ. 
 2. Chế độ làm việc của các máy nâng - vận chuyển rất nặng nề: tần số đóng 
- cắt điện lớn (có khi tới 600 lần/giờ), mở máy, đảo chiều quay, hãm máy 
liên tục. 
 Đối với băng chuyền và băng tải có rất nhiều ổ đỡ nên khi nhiệt độ môi 
trường giảm xuống, yêu cầu mômen mở máy phải lớn hơn ở nhiệt độ bình 
thường. Đối với hệ truyền động băng tải và băng chuyền phải đảm bảo khởi 
động động cơ truyền động khi đầy tải, đặc biệt là mùa đông, khi nhiệt độ 
môi trường giảm, làm tăng mômen ma sát trong các ổ đỡ, mômen cản tĩnh 
đáng kể (Mc). 
G/Gđm0.2 0.4 0.6 0.8 1
M/Mđm
0.2
0.4
0.6
0.8
1
MC
ωω đm
H.7-2 .Quan hệ Mc=f(ω) của băng tải khi khởi động H.7-3 .Momen cầu trục phụ thuộc vào tải trọng
 109
 Trên hình 7-2 biểu diễn mối quan hệ phụ thuộc giữa mômen cản tĩnh và 
tốc độ của động cơ: Mc = f(ω). Trên đồ thị ta thấy rằng khi ω = 0, momen 
cản tĩnh Mc lớn hơn (2 ÷ 2,5) lần MC ứng với tốc độ định mức. 
 Một số máy nâng - vận chuyển khác như: thang chuyền, máy xúc nhiều 
gầu, một số máy nâng có sơ đồ động học phức tạp đều có đặc điểm khởi 
động như băng chuyền. 
 3. Phụ tải của các máy nâng - vận chuyển thay đổi trong phạm vi rất rộng 
như cơ cấu nâng hạ của máy xúc và cầu trục, thang máy v.v 
 Trên hình 7-3 biểu diễn sự thay đổi của mômen động cơ truyền động các 
cơ cấu của cầu trục phụ thuộc vào tải trọng. Khi không có tải trọng (chế độ 
không tải) mômen tải của động cơ không vượt quá (15 ÷ 20)%Mđm - đối với 
động cơ nâng của cầu trục có cơ cấu bốc hàng dùng móc, 50%Mđm - đối với 
động cơ của cơ cấu bốc hàng là gầu ngoạm, (35 ÷ 50)%Mđm - đối với cơ cấu 
di chuyển xe con và (50 ÷ 55)%Mđm - đối với cơ cấu di chuyển xe cầu. 
 4. Trong một số máy nâng - vận chuyển, yêu cầu quá trình tăng tốc và 
giảm tốc xảy ra êm với trị số gia tốc giới hạn cho phép. Nếu trị số gia tốc 
vượt quá giới hạn cho phép đối với cơ cấu nâng - hạ của cầu trục sẽ gây ra 
đứt cáp, hỏng bánh răng trong hộp tốc độ, còn đối với thang máy và thang 
chuyền sẽ gây ra cảm giác khó chụi cho hành khách, ảnh hưởng đến độ dừng 
chính xác của buồng thang. Bởi vậy, mômen động cơ truyền động khi mở 
máy và khi hám dừng phải được hạn chế phù hợp với yêu cầu kỹ thuật an 
toàn. 
7- 4Các hệ truyền động dùng trong các máy nâng vận chuyển 
 Hiện nay, hệ truyền động điên trong các máy nâng - vận chuyển được sử 
dụng phổ biến hệ truyền động điện với động cơ điện một chiều và động cơ 
điện xoay chiều. Xu hướng chính khi thiết kế và chế tạo hệ truyền động điện 
cho các máy nâng - vận chuyển là chọn hệ truyền động điện với đông cơ 
xoay chiều vì có hiệu quả kinh tế cao, đạt yêu cầu về đặc tính khởi động 
cũng như đặc tính điều chỉnh. 
 Để đáp ứng các yêu cầu về an toàn, độ tin cậy khi làm việc dài hạn của hệ 
truyền động các máy nâng - vạn chuyển, nâng cao tuổi thọ các khí cụ điều 
khiển, trong mạch điều khiển các máy nâng - vận chuyển nên dùng các phần 
tử không tiếp điểm thay thế cho các phần tử tiếp điểm (như rơle hoặc công 
tắc tơ). Mạch điều khiển được xây dựng từ các phần tử không tiếp điểm như: 
phần tử điện - từ, phần tử bán dẫn (điot, transisto) hoặc các loại IC logic. 
 Những năm gần đây, do sự phát triển nhanh của kỹ thuật bán dẫn và kỹ 
thuật biến đổi điện năng công suất lớn, các hệ truyền động điện cho các máy 
nâng - vận chuyển đã dùng càng ngày càng nhiều các bộ biến đổi Thyristor 
thay thế cho các hệ truyền động dùng bộ biến đổi quay (máy điện khuếch đại 
và khuếch đại từ). Bộ biến đổi dùng Thyristor có nhiều ưu điểm hơn hẳn so 
 110
với các bộ biến đổi kể trên: quán tính nhỏ, độ tác động nhanh, độ nhạy cao 
hơn, kích thước và khối lượng bé hơn, các chỉ tiêu về kinh tế kỹ thuật cao 
hơn. 
 Trong cần trục và cầu trục thường dùng hai hệ truyền động. Đối với các 
loại cầu trục và cần trục có công suất động cơ không lớn thường dùng hệ 
truyền động một chiều với bộ biến đổi dùng Thyristor (bộ chỉnh lưu có điều 
khiển) cho phép điều chỉnh tốc độ bằng phẳng với dải điều chỉnh D= 30:1. 
 Còn đối với cầu trục và cần trục có công suất động cơ truyền động trung 
bình và lớn thường dùng hệ truyền động xoay chiều. Điều chỉnh tốc độ động 
cơ không đồng bộ thực hiện bằng hai phương pháp: thay đổi điện áp đặt vào 
dây quấn stato động cơ bằng bộ điều áp xoay chiều ba pha (ĐAXC) dùng 
tiristo và xung điên trở roto dùng Thyristor để thay đổi điện trở phụ trong 
mạch roto. 
 Đối với thang máy và máy nâng, dùng hệ truyền động T-Đ thay thế cho hệ 
F-Đ cho phép hạn chế được gia tốc và độ giật trong một giới hạn xác định 
nhờ thiết lập được luật thay đổi tốc độ tối ưu nhất trong quá trình quá độ. 
 Trong các hệ truyền động máy xúc công suất lớn, các cuộn dây kích từ của 
máy phải được cấp nguồn từ các bộ biến đổi dùng tiristo (bộ chỉnh lưu có 
điều khiển) thay thế cho máy điện khuếch đại và khuếch đại từ. Còn trong 
máy công suất nhỏ và trung bình bộ biển đổi tiristo thay thế cho máy phát 
một chiều.