Hát bóng rỗi và tín ngưỡng nữ thần ở Nam Bộ

ặt chẽ với 
trống. Sau khi hành nghề, tiếng trống dẫn dắt người hát vào thế giới tình huống 
phong phú khác nhau. Trong Triều kịch (loại hình ca kịch của người Triều Châu), 
Việt kịch (ca kịch Quảng Đông), người đánh trống gọi là Đả cổ trưởng, thường 
hưởng thù lao cao nhất trong dàn nhạc. Họ được tôn xưng làm Đả sư phụ, ông thầy 
trống. Đả sư phụ hay nói cách khác, người thầy truyền nghề đều thông qua công 
cụ trống. Chiếc trống nằm trên tay bà bóng trong Hát bóng rỗi cũng gọi là trống 
lệnh. Bản thân tên gọi này đã chỉ ra tính chất, vai trò của nó trong việc điều phối 
giọng hát, đồng thời phân lớp, trình tự các thủ pháp xử lý về mặt kỹ thuật, cũng 
như nghệ thuật. 
Trống lệnh khá giống chiếc trống mảnh (chỉ có một mặt), trống bộc trong 
dàn Đại nhạc. Song, hai nhạc cụ trên chỉ đóng vai trò giữ nhịp, chỉ huy dàn nhạc, 
còn trống lệnh thâm nhập sâu vào quá trình diễn tấu, diễn xướng nhằm phối hợp 
với các nhạc cụ, nâng đỡ giọng hát, thậm chí trở thành thứ công cụ quyền uy 
trong tay bà bóng để thử thách tài nghệ nhạc công. Trống lệnh cũng giống chiếc 
trống Shaman trong tay thầy Pháp, trống nhỏ trong hát Chầu văn, tiểu cổ ở nghệ 
thuật Thuyết xướng dân gian Trung Quốc. Tiết tấu của trống lệnh biến hóa đa 
đoan, không duy trì âm hình trì tục như ở phách, mà tùy cơ ứng biến. Những tiếng 
“nhồi”, “chỏi”, đảo phách liên tục dễ khiến cho các thầy đàn phải gườm, cảnh 
giác.... Tiếng trống có khi phân biệt “đẳng cấp” của từng bà bóng. Giống như ở 
47Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
nghệ thuật Hát bội, trống “điểm” cho nhân vật ra tuồng, sau đó làm hiệu lệnh cho 
nhạc và hát. Tính chất này để lại trên thực thể của Hát bóng rỗi - thứ trình thức 
nguyên thủy - biểu hiện thông qua các biện pháp xử lý nghệ thuật.
3. Kết luận
Xét về hình thái nghệ thuật, nhạc cúng đình và miễu đều thuộc phạm trù nhạc 
lễ. Song, về mặt cơ cấu, tổ chức, đặc biệt là hình thức nghệ thuật, tính chất nhạc 
cúng đình có thể coi như dòng trực hệ của âm nhạc cung đình, sau khi chuyển hóa 
bối cảnh, “xã hội hóa”, nhạc cúng đình đã nhập thân vào môi trường dân gian. 
Trong khi nhạc cúng miễu đi lên bằng con đường dân gian, nhưng tích hợp nhiều 
bài bản từ nghệ thuật truyền thống, từ chính thống như nhạc tuồng, cho tới dân 
gian, như hát Lý, hát Cải lương.... Đứng về mặt tư tưởng, nhạc cúng đình bảo thủ 
truyền thống thông qua hình thức nghệ thuật. Chúng ta có thể thấy cơ cấu nguyên 
ủy của nó là dàn Đại nhạc thông qua biên chế nhạc đình, từ minh chinh, đại cổ cho 
tới trống chiến, trống chầu, kèn bóp, đàn cò (nhị) và đặc biệt là hệ thống bài bản 
(nhạc lễ). Nhạc cúng miễu đi theo con đường dân gian, tồn tại trong môi trường 
tín ngưỡng nữ thần, nên thể hiện sự tích hợp đa dạng nhiều dạng thức nghệ thuật 
tạo nên một chỉnh thể phong phú, từ tín lý, đối tượng thờ tự cho tới hệ thống bài 
bản. Nhạc lễ đình mang đậm dấu vết của nhạc Cổ xuy, thượng tôn vai trò ban Võ 
trong dàn nhạc, những nhạc khí mang âm lượng lớn. Ngoài ra, trong nghi lễ đình, 
như lễ Thỉnh sắc, dàn nhạc trình diễn tuần hành trên đường phố (được điển chế 
hóa qua chức năng nhạc Cổ xuy, loại nhạc quân đội theo thể chế thời kỳ phong 
kiến). Còn nhạc lễ miễu thượng tôn vai trò của ban Văn, có ca và nhạc, thậm chí, 
ở tiết mục Chầu mời thỉnh tổ chủ yếu tập trung trình diễn nghệ thuật ca hát (diễn 
xướng). Tiếng đàn, tiếng hát thay vì huy động những nhạc cụ có âm lượng lớn, như 
trống chiến, trống chầu, kèn bóp như bên Võ của nghi lễ đình, nhạc lễ miếu gần với 
bộ phận Ty trúc, giống âm nhạc thính phòng, đi vào khai thác khía cạnh giao đãi, 
tương tác nghệ thuật. Việc đặt ra mối quan hệ so sánh nhằm thiết lập mối quan hệ 
giữa hai cơ sở tín ngưỡng trên. 
Xét về tổng quan, các dạng thức văn hóa cộng tồn trên một vùng đất ít nhiều 
đều có ảnh hưởng qua lại, đặc biệt dựa trên mối quan hệ hữu cơ của cơ cấu xã hội 
truyền thống, khi đình và miễu nằm trong cùng tổ hợp thống nhất, không tách rời 
nhau, thậm chí ngay trong cùng không gian thờ tự. Đối với bất cứ loại hình nghệ 
thuật nào, tính chất đại đồng có thể loại bỏ cách suy diễn phiến diện nhằm suy tôn 
vai trò độc tôn, độc nhất vô nhị nhằm hướng tới những tiểu dị làm nên giá trị đơn 
lẻ. Hát bóng rỗi chính là một trong những tiểu dị làm nên sự khác biệt trong không 
gian, bối cảnh văn hóa âm nhạc truyền thống chung. Truyền thống ấy không nhất 
thành bất biến, mà vẫn tiếp tục biến đổi, như chính thực thể nghệ thuật của dạng 
thức văn hóa này. 
48 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Hát bóng rỗi ở Nam Bộ tồn tại trong môi trường dân gian đô thị, sự biến đổi 
của nó diễn ra vừa nhanh, vừa chậm. Đứng ở góc độ hiện đại hóa phương tiện phục 
vụ cho nhu cầu trình diễn, như máy khuếch đại âm thanh, nhạc cụ, bài bản mới 
(thường là ca khúc Việt, Hoa) sự thay đổi diễn ra khá nhanh chóng. Song, các 
yếu tố nội tại thuộc phương tiện biểu hiện lại chậm chạp. Theo ý kiến của một số 
nghệ nhân lớn tuổi, dày dặn kinh nghiệm, càng ngày càng có nhiều người kém về 
nghề làm bát nháo loại hình nghệ thuật này. Mục đích của sự trình diễn chủ yếu 
hướng tới không khí ồn ào, xôm tụ Qua khảo sát nhiều cơ sở tín ngưỡng gắn kết 
với hoạt động trình diễn nghệ thuật Hát bóng rỗi trên địa bàn Thành phố Hồ Chí 
Minh, đại bộ phận nghệ nhân đều tự lặp lại mình một cách “máy móc”, thiếu vắng 
tinh thần sáng tạo. Vì vậy, trải qua thời gian dài tồn tại, Hát bóng rỗi chủ yếu vận 
động theo xu hướng tích hợp nhiều loại hình nghệ thuật khác, thay vì biến đổi tự 
thân. Hiện tượng “tân cổ giao duyên” đóng vai trò chủ đạo nhằm tạo nên một tổ 
hợp đa tạp về hình thái biểu hiện. Bên cạnh đó, cũng phải thấy rằng, do tồn tại ở 
những vùng có đời sống kinh tế trọng thương, thể nghiệm nhiều trào lưu nghệ thuật 
mới, dù giới hạn trong phạm vi tín ngưỡng, Hát bóng rỗi không ngăn nổi trước sự 
“tấn công” ồ ạt từ bên ngoài của nhiều dạng thức văn hóa khác. Quá trình này góp 
phần làm gia tăng liên tục những nhân tố ngoại lai nhằm duy trì sự vận hành của 
loại hình nghệ thuật tồn tại nương nhờ vào môi trường tín ngưỡng. Trong phạm 
vi âm nhạc của Hát bóng rỗi, điểm mấu chốt của mọi sự thay đổi dường như luôn 
đến từ bên ngoài, còn thành tố cần biến đổi tự thân như một phương thức biểu hiện 
ngược lại rất ít chuyển biến. 
Ngôi miễu được dùng làm nơi trình diễn nghệ thuật Hát bóng rỗi, từ một thiết 
chế văn hóa dân gian tồn tại trong dòng chảy văn hóa của vùng đất mới thường 
xuyên diễn ra thay đổi, sau này nhập thân vào xã hội thị trường, nó đã làm một 
cuộc “thay da đổi thịt” biến nghệ thuật nương nhờ vào là Hát bóng rỗi có xu hướng 
ngả sang màu sắc thương mại. Điều này thể hiện trên nhiều cấp độ, trước hết trên 
chính bản thân những người hành nghề. Hoạt động nghề nghiệp của bà bóng nói 
chung khá chuyên nghiệp, được thực hiện một cách có tổ chức, có trưởng nhóm 
(giống như bầu Show), cùng với nhiều dịch vụ đi kèm, như cung ứng hàng mã, làm 
mâm vàng, mâm bạc, hương, đăng, trà, quả nói tắt một lời là bao trọn gói. Xét về 
phương thức hoạt động, những nghệ nhân bóng rỗi thường gắn kết với nhau theo tổ 
chức phường hội. Đứng đầu nhóm là ông bầu, người đóng vai trò tổ chức nhân sự, 
ký hợp đồng với hội miễu, có khi kiêm cả chức năng truyền nghề cho thành viên 
mới hoặc chưa dày dặn kinh nghiệm. 
Mặc dù tồn tại trước sự phát triển của xã hội hiện đại, với nhiều tôn giáo có 
cộng đồng tín đồ đông đảo, như đạo Phật, đạo Thiên Chúa, đạo Hồi, đạo Tin Lành, 
cùng những tôn giáo mang màu sắc bản địa khác, tín ngưỡng thờ nữ thần ở Nam 
49Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Bộ với loại hình nghệ thuật diễn xướng nghi lễ Hát bóng rỗi mặc nhiên vẫn chảy 
âm thầm trong tâm thức cộng đồng, tồn tại một cách bền vững giữa nhiều dòng 
chảy văn hóa. Hát bóng rỗi tuy chưa lọt vào hạng mục cần bảo tồn hay nguy cơ thất 
truyền, nhưng với đà phát triển theo cấp số nhân về thông tin, cộng thêm “bài toán 
chưa có lời giải” về cách thức bảo tồn nghệ thuật dân gian, nó tất yếu đi đến chỗ 
mai một, yếu kém, đặc biệt là sự xuống cấp nhanh chóng về chất lượng nghệ thuật. 
 L H Đ
CHÚ THÍCH
1. Gia Định thành thông chí (1972), bản dịch của Tu Trai Nguyễn Tạo, Phủ Quốc vụ khanh đặc 
trách văn hóa xuất bản, Tập hạ, tr.4. 
2. Đại Nam nhất thống chí (1959), bản dịch của Tu Trai Nguyễn Tạo, Phủ Quốc vụ khanh đặc 
trách văn hóa xuất bản, Tập hạ, tr.103.
3. Tạ Chí Đại Trường (2009), Những bài dã sử Việt, Nxb Tri thức, Hà Nội.
TÓM TẮT
Hát bóng rỗi là loại hình nghệ thuật tổng hợp có chức năng thực hành nghi lễ tại các cơ 
sở tín ngưỡng nữ thần ở Nam Bộ. Bài viết khảo về nghệ thuật Hát bóng rỗi qua 2 phần chính:
- Ngôi miễu - trú sở thần linh và nơi trình diễn nghệ thuật Hát bóng rỗi.
- Một số đặc điểm âm nhạc của Hát bóng rỗi.
Từ đó, tác giả kết luận, trong đời sống hiện đại, Hát bóng rỗi vẫn tồn tại phổ biến trong các 
cộng đồng dân cư ở Nam Bộ. Tuy nhiên do đặc điểm của quá trình hình thành và phát triển, Hát 
bóng rỗi chỉ tích hợp các loại hình nghệ thuật thay vì biến đổi tự thân để thích ứng với xã hội, 
do vậy, nó tất yếu sẽ mai một, đặc biệt là sự xuống cấp nhanh chóng về chất lượng nghệ thuật.
ABSTRACT
BÓNG RỖI SINGING AND THE BILIFE OF WORSHIPPING GODDESSES IN THE SOUTH
Bóng rỗi, a dance and singing art form performed at mother goddess worship rituals in 
Southern Vietnam.
Bóng rỗi is a synthetic art that functions as a ceremonial practice at mother goddess 
worship rituals in Southern Vietnam. The article contains two main parts:
- The temple - the divine residence and the place for performing the art of Bóng rỗi singing.
- Some of the musical characteristics of the Bóng rỗi singing.
Hereby, the author concludes, in modern life, Bóng rỗi singing is still popular in the South. 
However, due to the characteristics of the process of formation and development, the singing only 
integrates the forms of art instead of transforming itself to adapt to society, so it will inevitably fall 
apart, especially, the rapid degradation of artistic quality.