Giáo trình Tâm lý y học - Tâm lý người bệnh

g cµng v¨n minh th× con ng-êi cµng ph¶i ®èi 
mặt víi mét sè bÖnh mang tÝnh thêi ®¹i, mét trong nh÷ng bÖnh ®ã lµ bÖnh ung th-. 
- Theo số liệu công bố tại Hội thảo Quốc gia phòng chống ung thư, năm 2010, 
Việt Nam có 126.300 ca mới mắc. Căn bệnh đang tăng nhanh so với 10 năm trước. Trên 
thế giới, đặc biệt là ở các nước phát triển, ung thư là một trong những nguyên nhân hàng 
đầu gây tử vong. 
- MÆc dï ngµy nay cã nhiÒu tiÕn bé trong chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ ung th-, nh-ng bÖnh ung 
th- vÉn lµ mét mèi lo cho mäi ng-êi, nhiÒu tr-êng hîp v× qu¸ lo sî bÞ bÖnh ung th- mµ 
h×nh thµnh ý t-ëng hoÆc hoang t-ëng nghi m×nh bÞ bÖnh ung th-, hoÆc ¸m ¶nh sî bÞ bÖnh 
ung th-. V× vËy tû lÖ ng-êi nghi m×nh bÞ ung th- ®Õn kh¸m t¹i c¸c phßng kh¸m ung th- 
rÊt nhiÒu, nh-ng trªn thùc tÕ hä kh«ng m¾c ung th-. Mèi lo nµy sÏ biÕn mÊt khi hä ®-îc 
x¸c nhËn lµ kh«ng bÞ ung th-. Tuy nhiªn víi nh÷ng ng-êi cã hoang t-ëng, hoÆc ¸m ¶nh 
sî bÞ ung th- th× cÇn ph¶i ®iÒu trÞ tiÕp hoÆc b»ng thuèc hoÆc b»ng liÖu ph¸p t©m lý. 
- Víi nh÷ng ng-êi bÞ chÈn ®o¸n ung th- th-êng cã ph¶n øng t©m lý hèt ho¶ng, lo 
©u, trÇm c¶m, nhiÒu ng-êi r¬i vµo tr¹ng th¸i tuyÖt väng, v× hä nghÜ r»ng víi chÈn ®o¸n 
ung th- nh- lµ b¶n ¸n tö h×nh ®èi víi hä. Hä sèng trong t©m tr¹ng bi quan, ch¸n n¶n, 
buån rÇu vµ th-êng xuyªn mÊt ngñ. GiÊc ngñ n«ng, xuÊt hiÖn nhiÒu ¸c méng liªn quan 
chÕt chãc, bÖnh tËt., hay tØnh giÊc gi÷a ®ªm vµ khã kh¨n ngñ l¹i. V× sèng trong tr¹ng th¸i 
c¨ng th¼ng, mÊt ngñ kÐo dµi, nªn bÖnh nh©n th-êng xuyªn mÖt mái vµ chÝnh sù mÖt mái 
nµy l¹i lµm cho hä cµng lo h¬n, v× hä cho r»ng bÖnh cµng nÆng h¬n. Ngoµi ra hä cßn lo 
sî thÇy thuèc tõ chèi ®iÒu trÞ, cßn gia ®×nh th× bá r¬i hä. 
Mét sè Ýt hä gi÷ ®-îc b×nh th¶n tin t-ëng vµo c¸c ph-¬ng ph¸p ®iÒu trÞ, hä chÊp 
nhËn bÖnh tËt vµ v-¬n lªn ®Ó tiÕp tôc sèng, lµm viÖc. 
- Như đã biết, điều trị ung thư được thực hiện theo một số phương thức khác nhau tùy 
thuộc vào loại và giai đoạn của bệnh: phẫu thuật nhằm loại bỏ khối u; chiếu xạ và hóa trị 
liệu nhằm phá hủy, tiêu diệt tế bào ung thư. Ngoài ra còn có một số phương pháp khác. 
Các phương thức này có thể được sử dụng độc lập hoặc kết hợp với nhau. 
- Điều gây ra stress đáng kể cho người bệnh không phải là quy trình điều trị mà là các 
tác dụng phụ của chúng như: buồn nôn và nôn, đau bụng, rụng tóc, rối loạn giấc ngủ. 
Yếu tố tâm lý, cụ thể, đó là lối sống và thói quen cũng đóng vai trò nhất định trong 
những nguy cơ dẫn đến ung thư. Theo một số nghiên cứu (Smith & Jacobson, 1989): 
30% số trường hợp ung thư liên quan đến hút thuốc lá; 35% liên quan đến chế độ ăn và 
3% liên quan đến lạm dụng rượu. 
- Trong những năm gần đây, các trợ giúp tâm lý - xã hội cho người bệnh ung thư được 
quan tâm nhiều hơn: 
• Kiểm soát đau. Càng về giai đoạn cuối, người bệnh ung thư thường bị những cơn 
đau hành hạ. Bên cạnh việc dùng thuốc giảm đau, người ta có thể sử dụng các biện 
pháp hỗ trợ tâm lý khác như: thôi miên, liên hệ ngược sinh học. 
• Can thiệp hỗ trợ xã hội: đưa người bệnh tham gia vào nhiều hoạt động xã hội có ý 
nghĩa, ví dụ, các hoạt động từ thiện. 
• Điều trị nôn và buồn nôn bằng kỹ thuật thư giãn. 
• Tham vấn về biểu tượng cơ thể khi người bệnh được phẫu thuật để cắt bó một phần 
của cơ thể, vị dụ, cắt bỏ vú đối với ung thư vú. 
Hiện nay một nhóm các biện pháp tác động/can thiệp tâm lý đối với người bệnh ung thư 
đang được ứng dụng ngày càng nhiều, đó là chăm sóc giảm nhẹ (Palliative Care). Nó 
còn được gọi theo nhiều tên khác như: liệu pháp tâm lý xoa dịu/giảm nhẹ (Palliative 
Psychotherapy); chăm sóc hỗ trợ (Supportive Care); quản trị triệu chứng (Symptom 
Management), hoặc có những tài liệu còn gọi là Y học xoa dịu (Palliative Medicine). 
Mục tiêu chính của chăm sóc xoa dịu là nhằm cải thiện chất lượng cuộc sống của người 
bệnh ung thư nói riêng, bệnh hiểm nghèo nói chung. Cụ thể, chăm sóc xoa dịu bao gồm: 
ngăn ngừa và chữa trị sớm các triệu chứng của bệnh, những tác dụng phụ trong quá trình 
điều trị và trợ giúp người bệnh giải quyết những vấn đề tâm lý, xã hội liên quan đến 
bệnh hoặc quá trình điều trị. 
3.9. §Æc ®iÓm t©m lý cña bÖnh nh©n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm: 
BÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh Ýt nhiÒu ®Òu cã ¶nh h-ëng ®Õn ý 
thøc, do t¸c ®éng cña tr¹ng th¸i nhiÔm trïng, nhiÔm ®éc lªn hÖ thÇn kinh trung -¬ng. V× 
vËy cã thÓ gÆp tr¹ng th¸i mª s¶ng, ló lÉn, hoÆc xuÊt hiÖn ¶o gi¸c, hoang t-ëng,... (lo¹n 
thÇn triÖu chøng), nÆng h¬n cã thÓ h«n mª,... Trong nh÷ng tr¹ng th¸i rèi lo¹n ý thøc nµy 
bÖnh nh©n th-êng biÓu hiÖn hèt ho¶ng, cã thÓ gÆp h-ng phÊn vËn ®éng (kÝch ®éng, vËt 
v·,..). NhiÒu tr-êng hîp, do c¸c dÊu hiÖu rèi lo¹n ý thøc næi bËt, nªn bÖnh nh©n ®-îc 
chuyÓn ngay ®Õn chuyªn khoa t©m thÇn, tuy nhiªn c¸c b¸c sÜ ®a khoa vµ chuyªn khoa 
t©m thÇn cÇn ph¶i kh¸m xÐt kü vµ ®Ó cã chÈn ®o¸n chÝnh x¸c lµ bÖnh nh©n bÞ lo¹n thÇn 
(bÖnh) hay chØ lµ c¸c rèi lo¹n t©m thÇn (triÖu chøng) trªn bÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh truyÒn 
nhiÔm ®Ó tõ ®ã cã h-íng xö lý chÝnh x¸c. 
Víi nh÷ng bÖnh nh©n kh«ng cã biÓu hiÖn rèi lo¹n ý thøc hoÆc rèi lo¹n ý thøc ®· 
håi phôc, th-êng hä sÏ cã nh÷ng ph¶n øng t©m lý sau: 
- Nh÷ng tr-êng hîp b¾t buéc ph¶i ®iÒu trÞ c¸ch ly, th-êng hä sÏ mÆc c¶m, xÊu hæ v× 
m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, buån ch¸n v× ph¶i sèng c¸ch ly vµ hä sî l©y bÖnh cho ng-êi 
th©n vµ nh÷ng ng-êi xung quanh, còng nh- hä sî sÏ bÞ nhiÔm trïng chÐo tõ ng-êi 
kh¸c. Hä sî sö dông c¸c dông cô cña bÖnh viÖn, sî bÈn,.. 
- NhiÒu bÖnh nh©n biÓu hiÖn sî h·i vµ lo l¾ng r»ng bÖnh sÏ kh«ng thÓ ®iÒu trÞ khái vµ 
sau nµy hä sÏ bÞ mÊt viÖc, nh- c¸c c«ng viÖc phôc vô ¨n uèng, gi¸o viªn,.. 
- Nh÷ng bÖnh tiÕn triÓn l©u dµi, nh- lao phæi, viªm gan,... hoÆc sau giai ®o¹n nhiÔm 
trïng cÊp bÖnh nh©n th-êng cã biÓu hiÖn mét tr¹ng th¸i suy nh-îc, mÖt mái, gi¶m 
kh¶ n¨ng lao ®éng, hoÆc bÖnh nh©n dÔ r¬i vµo tr¹ng th¸i trÇm c¶m, bi quan, mÊt 
ngñ,... 
3.10. §Æc ®iÓm t©m lý cña bÖnh nh©n chuyªn khoa da liÔu: 
+ §Æc ®iÓm t©m lý cña bÖnh nh©n m¾c bÖnh ngoµi da: 
Nh÷ng bÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh ngoµi da, th-êng biÓu hiÖn ph¶n øng t©m lý chñ 
yÕu liªn quan ®Õn yÕu tè thÈm mü h¬n lµ tr¹ng th¸i søc kháe. Hä hay xÊu hæ, ng-îng 
ngïng khi ph¶i tiÕp xóc víi mäi ng-êi, ngoµi ra cã thÓ mét sè ng-êi sî l©y sang ng-êi 
th©n vµ mäi ng-êi xung quanh, v× vËy th-êng hä tr¸nh tiÕp xóc n¬i c«ng céng. NhiÒu 
tr-êng hîp bÖnh nh©n dÊu bÖnh, ng¹i ®i kh¸m bÖnh. 
+ §Æc ®iÓm t©m lý cña bÖnh nh©n m¾c bÖnh l©y truyÒn qua ®-êng sinh dôc: 
- Th-êng nh÷ng bÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh l©y truyÒn qua ®-êng sinh dôc (giang 
mai, lËu, sïi mµo gµ,..) hay cã mÆc c¶m vµ xÊu hæ khi m¾c c¸c bÖnh nµy, v× quan niÖm 
trong céng ®ång vÒ c¸c bÖnh nµy rÊt nÆng nÒ vµ th-êng g¾n liÒn víi quan niÖm vÒ ®¹o 
®øc, lèi sèng. Do vËy khi m¾c nh÷ng bÖnh l©y truyÒn qua ®-êng sinh dôc, ng-êi bÖnh 
th-êng r¬i vµo tr¹ng th¸i lo l¾ng, sî h·i, suy sôp,.. bÖnh nh©n cè t×nh dÊu bÖnh, thËm chÝ 
víi c¶ gia ®×nh, hä th-êng t×m ®Õn nh÷ng c¬ së ch÷a bÖnh kh«ng chÝnh thèng. §iÒu nµy 
dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh ®-îc ph¸t hiÖn muén, mét sè bÖnh trë nªn kh¸ng thuèc do ®iÒu 
trÞ kh«ng ®óng, v× vËy nguy c¬ l©y nhiÔm cho ng-êi kh¸c rÊt cao. 
- Ngµy nay, khi th¶m häa cña n¹n ®¹i dÞch nhiÔm HIV vµ AIDS ®e däa søc kháe 
cña céng ®ång ®· ph¸t sinh tr¹ng th¸i ¸m ¶nh sî hoÆc ý t-ëng hoÆc hoang t-ëng bÞ 
nhiÔm HIV, ®Æc biÖt ë nh÷ng tr-êng hîp cã tiÕp xóc víi g¸i m¹i d©m, hoÆc trong nh÷ng 
tr-êng hîp truyÒn m¸u, hoÆc tiÕp xóc víi m¸u. 
Như chúng ta đã biết, Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS) được xác 
định lần đầu tiên vào năm 1981 ở nhóm người tình dục đồng giới. Khi đó người ta cho 
rằng căn bệnh là hậu quả của sự sinh hoạt không lành mạnh của nhóm người này. Tuy 
nhiên rất nhanh chóng, vào năm 1983, người ta phát hiện ra rằng không phải như vậy. 
Theo số liệu của Tổ chức Y tế Thế giới, năm 2010 đã có 34 triệu người nhiễm HIV. 
Hầu hết những người khi lần đầu tiên được biết kết quả chẩn đoán dương tính với 
HIV đều bàng hoàng, không tin nổi. Theo Sadock B.J. (2004), có đến 75% số trường 
hợp có các triệu chứng rối loạn phản ứng stress cấp: chết lặng, khóc lóc, ác mộng, suy 
sụp tinh thần. 
Điều trị nội khoa đối với người nhiễm HIV/AIDS bao gồm cả điều trị bệnh cơ hội 
và các biện pháp chống virus HIV nhằm trì hoãn/kéo dài thời gian xuất hiện hội chứng 
AIDS. Trong nhiều trường hợp, người bệnh không tuân thủ được chế độ điều trị bởi tính 
phức tạp của nó. 
Một khía cạnh khác mà người nhiễm HIV/AIDS phải đối mặt, đó là sự kì thị của 
xã hội, gia đình và bạn bè. Do tính lây truyền cao nên các biện pháp tuyên truyền cũng 
nhằm giảm thiểu nguy cơ bùng phát thành dịch HIV/AIDS. Tuy nhiên điều này cũng 
đồng nghĩa với việc người nhiễm HIV bị xa lánh, mất việc, thậm chí còn bị xua đuổi. 
Không ít người rơi vào trạng thái trầm cảm dẫn đến tự sát. Một nghiên cứu tại New York 
(1997) cho thấy 9% số trường hợp tự sát là có dương tính với HIV. 
KÕt luËn: 
DiÔn biÕn t©m lý cña ng-êi bÖnh lµ v« cïng phøc t¹p, khi m¾c bÖnh con ng-êi ta 
trë nªn nh¹y c¶m h¬n, søc chÞu ®ùng kÐm h¬n, yÕu ®uèi h¬n, dÔ bÞ ¸m thÞ h¬n, hä ph¶i 
chÞu mét ¸p lùc t©m lý v« cïng c¨ng th¼ng, vµ ph¶n øng t©m lý cña hä rÊt ®a d¹ng. Ph¶n 
øng t©m lý cña ng-êi bÖnh võa mang mµu s¾c cña c¶m xóc, võa ¶nh h-ëng cña yÕu tè 
nhËn thøc (lý trÝ). Mçi mét c¸ thÓ sÏ cã nh÷ng ph¶n øng t©m lý kh¸c nhau, tïy vµo løa 
tuæi, giíi tÝnh, nh©n c¸ch, t×nh tr¹ng bÖnh lý, thêi gian m¾c bÖnh,... N¾m v÷ng t©m lý 
ng-êi bÖnh tøc lµ n¾m v÷ng t©m lý cña mét ng-êi khi m¾c bÖnh, chø kh«ng ph¶i chØ n¾m 
v÷ng bÖnh lý cña mét con ng-êi. §©y lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô v« cïng quan träng 
cña thÇy thuèc, nã sÏ gióp cho thÇy thuèc hiÓu râ ng-êi bÖnh h¬n, còng nh- sÏ hiÓu râ 
bÖnh lý cña ng-êi bÖnh ®ã h¬n. Tõ ®ã thÇy thuèc sÏ ®-a ra mét chÈn ®o¸n chÝnh x¸c vµ 
nh÷ng ph-¬ng ph¸p ®iÒu trÞ hiÖu qu¶ h¬n. 
Tµi liÖu ®äc thªm cho häc viªn: 
1. Bµi gi¶ng t©m lý vµ t©m lý häc y häc, Tr-êng ®¹i häc Y Hµ Néi, 1997. 
2. Thùc hµnh ®iÒu trị t©m lý, Võ Văn Bản, NXB Y học, 2002. 
3. Tâm lý học y học, Nguyễn Sinh Phúc (chủ biên), NXB Y học, 2012