Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh – Những giá trị trường tồn

trọng các cuộc 
hát, trọng ạn hát ắm. Những anh con nhà 
 há giả th đ đành, c n tụi tui chúng tôi , 
dù ngh o, ai nấy cũng gắng ắm cho m nh 
một ộ cánh – cũng áo th hăn xếp đàng 
hoàng, dành hi đi hát có mà mặc. Nhiều 
hôm trời mưa hoặc phải i ua ông, tụi 
tui phải để uần áo vào cái hụ hũ, nh có 
đậy nắp ín để hông ị ư t. hi đến gần 
phường hát m i thay uần áo đàng hoàng 
rồi vô hát. n các o - nhất à các o 
phường vải – cũng chú ý mặc đ p. hỉ tiếc 
 à thời đó ngh o uá, vải vóc hông có như 
 ây giờ n n chủ yếu chỉ có nâu ồng (1). 
 óa ra các cụ xưa ịch ự đến thế Từ 
chuyện trang phục mà chúng tôi hiểu th m 
về văn hóa của người Nghệ xưa. ng xử 
của người Nghệ trong các cuộc hát có thể 
nói - thực ự à ịch ự, văn minh. 
Th a, hệ giá trị đạ đ đ tạ 
n n t , iặm 
 hi o ánh nội dung ời ca của Ví, 
Giặm v i ời ca của một ố vùng miền hác 
trong cả nư c, chúng ta thấy người 
Nghệ rất có ý thức ử dụng Ví, Giặm để 
giáo dục đạo đức và giáo huấn đạo í. in 
 ấy một ví dụ về ru con của người Nghệ và 
một vài miền hác trong cả nư c. Nếu 
người ắc và người Nam chú trọng đến 
giai điệu để ru cho tr ngủ th người Nghệ, 
ngoài mục đích ru tr ằng giai điệu c n rất 
chú ý đến ý nghĩa giáo dục trong ời ca. 
 hẳng hạn, a ời ru dư i đây à một ví dụ 
- ời ru con của người xứ ắc 
Cái ngủ mày ngủ cho lâu 
Mẹ mà đi y ruộng s u h a về 
Bắt đ m ời tám, m ời chín con trê 
Cầm c lôi về cho cái ngủ ăn 
 Th o a Thăng D n a đồng 
bằng Bắc bộ, Nx Văn hoá 1 83 . 
- ời ru con của người xứ Nam 
Gió mùa thu mẹ ru con ngủ 
 ăm anh hầy th đủ v a năm 
Hỡi hàng ơi, hỡi ng ời ơi! 
Em nhớ tới hàng 
 Th o a Thăng Dân ca Việt Nam 
(chọn lọc , Nx Văn hóa 1978) 
Trong hi đó, ài hát ru xứ Nghệ sau 
đây cho thấy ý thức giáo huấn trong đó rất 
rõ: 
Ru con con ngủ à ơi 
Mai sau cho lớn n n ng ời khôn ngoan 
Làm trai gánh vác giang san 
Mẹ cha trông xuống, th gian trông vào 
(Theo Lê Hàm (Chủ biên): Âm nhạc 
dân gian x Nghệ, Nghệ n, 2000 (2) 
 ua câu hát, người xứ Nghệ dặn d 
nhau từ cách ứng xử của vợ chồng con cái 
56 
trong gia đ nh đến đối đ i áng giềng, 
 ạn, đến trách nhiệm v i cộng đồng, v i 
non ông đất nư c... Trong ho tàng V 
Giặm xứ Nghệ, ố ượng những câu có nội 
dung giáo huấn tư ng đối n, mang ý 
nghĩa giáo dục cao ua những ời dặn d 
 ằng câu hát. hẳng hạn, chồng dặn vợ 
 hi ng ời (3) đang ng n gi c 
Đ ng ti ng b c, ti ng chì 
Một ti ng “v ng”, ti ng “ì” 
Ti ng “v ng” hơn i t m y 
“Dạ” hơn “ì” i t m y 
Khi anh em qua lại 
Khi bầu bạn đ n nhà 
Em mú đọi(4) n ớc ra 
Ti ng hà a hơn ỗ 
Cao ti ng hà , hơn m m ỗ 
Đ ng chửi mèo, mắng chó 
Đ ng xán(5) rá, đá đòn(6) 
Ví dầu giận chồng con 
Anh xin em khoan nói 
Bạn về nhà em nói. 
(Dạy v t thuở mới đ a 
v về - át giặm 
 dạy con 
Phụ tử tình thâm 
Công thầy rồi nghĩa mẹ 
Đ ng ti ng tăm hi nặng lời 
Đ ng cả ti ng dài hơi 
Nói mẹ cha sao nên 
Cãi mẹ thầy sao phải 
( hụ tử tình th m – 
 át giặm 
 nh m, ạn dặn d nhau đều có 
thể hát thành ời. ọ hát hi ru con, hát hi 
cùng àm việc, Đặc iệt h n nữa, những 
 ài ca giáo huấn đó ại à những ài mà các 
ông x m(7) thường hát. V vậy, ức an tỏa, 
ý nghĩa giáo dục của ài hát càng âu đậm 
v i nhiều người, h nh thành n n một hệ giá 
trị đạo đức, một nếp chung cho cộng đồng 
của xứ Nghệ. 
Th t , sự t h h p đa văn hóa tr ng 
hát , iặm 
 ịch ử văn hóa Việt Nam đ trải ua 
nhiều thời v i nhiều tín ngưỡng văn hóa 
 hác nhau tín ngưỡng Phồn thực, Đạo 
giáo, Nho giáo, Phật giáo,... Điều đặc iệt 
 à hi t m hiểu Ví, Giặm, chúng ta có thể 
thấy iểu hiện của những tín ngưỡng này 
trong nội dung ca từ của Ví, Giặm. ó thể 
thấy biểu hiện tín ngưỡng Phồn thực trong 
câu hát nghịch ngược 
- n rồng ia phải ệnh ngáp dài 
 i hàng nh sĩ uống ài thuố hi 
- ai ủ nh n s m, một ủ h àng ì ! 
Đem h nó uống ệnh gì ng th i 
 át Ví 
 oặc tư tưởng Nho giáo 
- Qu n s phụ là tam ơng giả, 
Đi một chuy n đò đắm cả c u ai? 
- Anh liều nhảy xuống sông ba, 
Tr n đầu đội húa, l ng õng ha, ta 
dắt thầy 
 át Ví 
v.v... 
Và rất nhiều câu hát có nội dung 
tư ng tự. Tựa hồ như những tư tưởng đó đ 
thấm nhuần trong từng uy nghĩ, nếp ống 
của người xứ Nghệ, đến mức có thể ử 
dụng, đối đáp ngay trong những t nh huống 
gay cấn nhất. Nếu chú ý h n, chúng ta 
thấy ự hài h a âm dư ng trong ời ca, 
nhạc điệu và cách thức hát Ví, Giặm của 
người xứ Nghệ các cuộc hát ao giờ cũng 
có hai n n nữ âm , n nam dư ng 
các chặng hát, ư c hát chú ý đến dư ng 
 a chặng, chín ư c – các con ố dư ng 
nhưng uyền uyết định ự phát triển các 
chặng hát ại do phái nữ âm ời hát có 
 úc đùa nghịch, dí dỏm mang tính hát trạng 
 dư ng , có úc ại tha thiết, đằm âu, chứa 
chất tâm ự âm nhạc điệu có úc mạnh 
m , hùng tráng như hát Giặm dư ng , có 
 úc ại âu ắng, tha thiết của hát Ví âm ... 
 ự hài h a âm dư ng ấy, phải chăng đ nói 
 n ự cầu mong phát triển hư ng t i ự 
hoàn thiện của người Nghệ. uả à từ ời 
57 
ca, đối tượng tham gia ca hát đến cách thức 
và uy tr nh đều hài h a, tích hợp một cách 
nhuần nhị các giá trị văn hóa truyền thống 
của dân tộc và mang đậm ản ắc văn hóa 
phư ng Đông. 
 trong chiều dài l ch sử 
V i tư cách à một di ản văn hóa của 
cộng đồng, các giá trị văn hóa của Ví, 
Giặm được định h nh trong tiến tr nh ịch 
 ử văn hóa của dân tộc nói chung và xứ 
Nghệ nói ri ng. Tuy nhi n, mọi giá trị của 
 ản ph m văn hóa hông ao giờ à ất 
 iến trong mọi điều iện x hội. ởi vậy, 
 hi h nh thái inh tế – x hội của đất nư c 
thay đổi, nhiều giá trị văn hóa cũng đổi 
thay. ó những giá trị trư c đây à ưu việt 
th nay trở thành i thời, ạc hậu. Và tất 
yếu, nó ị đào thải. ó những giá trị có 
thể trư c đây hông được coi trọng – thậm 
chí hông được hai thác đến - th nay, ại 
 à giá trị thịnh hành. u đây cũng à một 
 iểu hiện của việc chọn ọc và tiếp iến của 
văn hóa. 
Nếu trư c đây, người Nghệ vừa àm 
vừa ca hát th nay, điều đó à hông thể 
trong điều iện các àng nghề thủ công đ 
 iến mất h nh thức ca xư ng thi thố tài 
năng văn chư ng cũng hông c n. ởi vậy, 
những giá trị được tạo n n từ cách thức 
thực hành di ản này hông thể tồn tại. 
Thay vào đó, Ví, Giặm trở thành một oại 
h nh nghệ thuật ân hấu đáp ứng được nhu 
cầu thưởng thức âm nhạc của cộng đồng. 
V i nền âm nhạc hiện đại, giai điệu 
của Ví, Giặm đ góp phần tạo n n ự thành 
công của những ca húc hiện đại viết tr n 
âm hưởng dân ca xứ Nghệ. ất nhiều ca 
 húc đ àm ay đắm ng người, ống m i 
v i thời gian như ột hú t m tình ủa 
ng ời à Tĩnh của nhạc ĩ Nguyễn Văn 
Tý, à Tĩnh mình th ơng của nhạc ĩ n 
Thuyên, Xa hơi của Nguyễn Tài Tuệ, 
Ti ng hát u h ơng, n tình ghệ của 
 ồ ữu Th i... đều áng tác tr n nền nhạc 
của Ví, Giặm. 
V i nền nghệ thuật ân hấu dân tộc, 
Ví, Giặm cùng các thể hát dân ca Nghệ 
Tĩnh đ àm n n một oại h nh ịch hát m i 
m , đầy ản ắc ịch hát dân ca xứ Nghệ. 
 ù chỉ m i h nh thành và phát triển chưa 
đến 0 năm, ong ịch hát Nghệ Tĩnh đ 
dành được nhiều thành tựu đáng ể. Nhiều 
vở ịch giành được giải cao tr n ân hấu 
 ịch chuy n nghiệp như ai Thú an, 
 gái s ng am, ời g ời lời ủa n ớ 
n n, ột làm h ng n n n n, g ời thi 
hành án tử... góp phần hẳng định giá trị 
của Ví, Giặm trong uá tr nh đổi m i để 
thích ứng v i đời ống hiện đại. 
V i giáo dục cộng đồng, những ài ca 
giáo huấn của Ví, Giặm uôn à những ài 
học uý giá cho mọi người, mọi thế hệ, đặc 
 iệt à thế hệ tr tr n ư c đường hoàn 
thiện nhân cách, đạo đức. Đồng thời trong 
nội dung ca từ, Ví, Giặm để ại một ức 
tranh đa dạng và phong phú về h nh ảnh xứ 
Nghệ và cuộc ống ao động, inh hoạt văn 
hóa của con người n i đây. T m hiểu Ví, 
Giặm, thế hệ tr hôm nay có thể nh n thấy 
đầy đủ từ những ự iện trọng đại của đất 
nư c, của cộng đồng trong từng giai đoạn 
 ịch ử đến từng câu chuyện ri ng tư của 
 àng x , của d ng tộc, họ hàng đến ố phận 
từng con người ti u iểu của xứ Nghệ. Từ 
đó mà Ví, Giặm h i dậy trong m i người 
t nh y u u hư ng, đất nư c, có ứng xử 
đ p h n trong đời sống thường nhật. Đây 
 à một đặc điểm thể hiện rõ tính phổ uát 
và ý nghĩa giáo dục của di ản văn hóa Ví, 
Giặm. 
 ó thể thấy những giá trị hôm nay của 
Ví, Giặm à ự ế thừa và phát huy những 
giá trị truyền thống được tạo n n trong uốt 
chiều dài ịch ử văn hóa của xứ Nghệ. 
Những g đ có từ xa xưa và những g đang 
tạo dựng hôm nay đều đang góp phần ưu 
giữ và àm đậm đặc th m ản ắc của một 
58 
vùng văn hóa của xứ Nghệ v i những giá 
trị đ định h nh trong ịch ử. 
3. Kết luận 
 ũng như nhiều di ản văn hóa của 
dân tộc trong tiến tr nh hội nhập uốc tế, 
Ví, Giặm đang được phát triển để thích ứng 
và phát huy hết giá trị của m nh cho một 
Việt Nam giàu ản ắc văn hóa và hiện đại. 
Dù ở n i đâu, vào úc nào, au những bộn 
bề lo toan v i nhịp sống hối hả của thời 
hiện đại, khi chợt t m về v i Ví, Giặm, m i 
người đều s cảm nhận được sự thanh thản 
v i giai điệu âu ắng của u hư ng. ởi 
Ví, Giặm ua ao thăng trầm, đ à một 
phần máu thịt của cha ông, à hồn u , t nh 
 u trong m i người dân xứ nghệ nói ri ng 
và người Việt nói chung. ó , h n hết 
mọi giá trị mà Ví, Giặm có được, chính 
linh hồn dân tộc trong câu hát của người xứ 
Nghệ đ đ m đến cho Ví, Giặm niềm vinh 
quang trở thành một trong những di sản 
của nhân loại. 
Chú thích: 
1
 Ghi nguy n văn ời ể của cụ Trần Văn Tư Nam 
Đàn – Nghệ n th o ăng ghi âm. 
2
 n th o Nguyễn uân Đức, T nh ả thủ tr ng 
gia ph ng ghệ ua v gia hu n, in trong cuốn 
 ảo tồn và phát huy các giá trị dân ca Ví, Giặm 
xứ Nghệ trang 31 
3
 hỉ cha m 
4
 đọi át, ch n 
5 
 xán n m 
6
 Ghế ngồi thấp 
7
 ác ông già mù iếm ống ằng nghề hát, thường 
ngồi ở các cửa chợ hoặc n i tụ tập đông người, họ 
 o nhị và hát. Những ài hát của họ được gọi à 
 giặm x m . 
1. Ninh Viết Giao 1 3 , át ph ờng vải, 
Nx Nghệ n. 
2. Ninh Viết Giao 1 , h tàng v ghệ, 
Nx Nghệ An. 
3. ở Văn hóa Thể thao u ịch Nghệ n 
(2012), Tu ển tập d n a ghệ, 
N Nghệ n. 
4. Thanh ưu – àm – Vi Phong (1994), m 
nhạ d n gian ghệ, Nx m nhạc.
Ngày nhận ài 17/3/2015 i n tập xong 15/7/2015 Duyệt đăng 20/7/2015