Đặc điểm cấu trúc hình thức và nhịp điệu của hò sông Mã

i nhịp 
gồm 2 tiếng hoặc 4 tiếng, tương ứng với mỗi nhịp của một động tác chèo thuyền. “Nhịp 
này tạo ra sự khỏe khoắn, thoải mái, nhộn nhịp và phù hợp với không khí vui vẻ lúc con đò 
ra đi” [8, tr.80]. Đồng thời nó cũng là hiệu lệnh để người chèo đò thực hiện động tác chèo 
đò cho đều nhằm di chuyển con đò vượt dòng nước. Ban đầu, “người bắt cái xướng <dô 
tà>, các trai hò lặp lại , người bắt cái xướng thêm , các trai đò xô theo 
, và tiếp theo là người bắt cái xướng câu hò lên” [8, tr.80]. Những câu hò khi hò lên 
bị cắt làm nhiều đoạn, “cứ hai tiếng xướng thì có một phần xô vào. Có khi người bắt cái 
ngừng xướng câu hò, chỉ xướng để nghỉ hơi trai dò vẫn xô theo để
chờ đợi” [8, tr.80] . Một câu lục bát được ngắt thành 7 nhịp (2 từ một) và đệm theo (tùy 
thích ) “í ta dô ta”; lời xô là hai tiếng “dô ta” ” . Một câu thơ lục bát (kể cả lục bát biến thể) 
khi được hò lên theo làn điệu hò rời bến được ngắt nhịp và đệm thêm thành 24 lượt xướng 
và xô. Phần xướng là “phần mở”, rất linh hoạt do đó có thể bớt đi. Chẳng hạn 
thơ lục bát sau:
(11) Hỡi cô yếm thắm răng đen!
Muốn lên mạn ngược, ngồi thuyền cùng anh [8; tr.82]
Được hò là:
Xướng : Dô tà
Xô: Dô tà
Xướng: Í ta dô ta 
Xô: Dô tà
Xướng: Hỡi cô 
Xô: Dô tà 
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 42.2018
45
Xướng: Yếm thắm 
Xô: Dô tà 
Xướng: Răng đen 
Xô: Dô tà 
Xướng: Í ta dô tà 
Xô: Dô ta 
Xướng: Muốn lên 
Xô: Dô ta 
Xướng: Mạn ngược 
Xô: Dô tà 
Xướng: Í ta dô ta 
Xô: Dô tà 
Xướng: Ngồi thuyền 
Xô: Dô tà 
Xướng: Cùng anh 
Xô: Dô tà 
Xướng: Í ta dô ta 
Xô: Dô tà 
2.2.2. Nhịp trong Hò đò ngược 
Hò đò ngược là làn điệu hò được cất lên khi con đò đi ngược dòng nước hoặc ngược 
gió không thể căng buồm. Lúc này, công việc chèo đò không được thoải mái như lúc thuận 
buồm xuôi gió. Nhịp điệu của hò đò ngược vẫn được người nói ngắt nhịp theo đặc trưng 
của thể loại thơ. Tuy nhiên, sự đan xen giữa người xướng và người xô “không bị ngắt ra 
thành từng đoạn hai hoặc bốn tiếng như ở các làn điệu khác. Người bắt cái hò trọn cả câu 
thơ lục bát, sau đó hoặc là tốp trước mũi, hoặc tốp sau mũi (theo thứ tự trước sau) nhắc lại 
cả câu; khi dứt câu thì tốp đó hò tiếp: (có nghĩa là thêm sức vào việc 
chống thuyền); tốp khác sẽ hưởng ứng ngay bằng câu: . Sau đó, người bắt cái 
lại tiếp sang câu khác...” [8; tr.86]. Người bắt cái có thể thêm các từ đệm: ơ, à, ế, dô, ố... để
tạo ra những nhịp điệu linh hoạt cho câu hò. Chẳng hạn, câu thơ: 
(12) Thuyền ngược anh bổ sào xuôi
Em đừng lo lắng cho người kém xinh [8; tr.86]
Được hò là: 
Tất cả cùng xô: Ê ê ế/ ... dô ô ố ô....
Lời xướng: Thuyền anh/ ngược bỏ/ ... ơ/ ... sào/ ... ơ/ ... xuôi/
Em đừng lo lắng/ ... ơ/... cho người/ ... ơ/ ... kém xinh này/!
Lời xô (Tốp trước lặp lại): Thuyền anh/ ngược bỏ/ ... ơ/ ... sào/ ... ơ/ ... xuôi/
Em đừng lo lắng/ ... ơ/... cho người/ ... ơ/ ... kém xinh này/!
Lời xô (Tốp sau): Ê/.... ế/... có dây/ 
Tất cả xô: Ê ê ế/ ...dô ô ố ô/
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 42.2018
46
Trong ví dụ trên, nhịp của làn điệu hò được thay đổi liên tục không theo một qui 
luật nào của đặc trưng về nhịp của các thể thơ mà phụ thuộc vào nhịp của người hò. 
Nhịp của câu hò được thay đổi linh hoạt giữa nhịp chẵn và nhịp lẻ, giữa số lượng tiếng 
được cất lên của một nhịp trong làn điệu hò này “biểu hiện, tính chất công việc nặng 
nhọc của những con người đang dồn hết sức mình vào một công việc lao động khó 
khăn vất vả” [8; tr.86].
2.2.3. Nhịp trong Hò đò xuôi 
Hò đò xuôi là những điệu hò khi thuyền xuôi dòng sông Mã hoặc khi con thuyền 
thuận theo chiều gió, bao gồm: gồm nhiều làn điệu khác nhau: hò nhịp đôi I, hò nhịp đôi II, 
hò giọng dã, hò làn ai, hò làn văn, hò nim phật và hò ru ngủ. Nhịp điệu của câu hò có vai 
trò giữ cho mái chèo đều nhịp để con đò xuôi dòng với một tốc độ bình thường mà không 
gặp trở ngại gì. 
Nhịp trong hò đò xuôi không theo một thứ tự nhất định nào cả mà phụ thuộc vào 
khung cảnh của hai bên bờ sông, tính chất dòng chảy của con sông và nhịp của người bắt 
cái. Các làn điệu trong hò đò xuôi có sự biến tấu của lời xô hoặc theo nhịp đôi đều đều, 
hoặc láy và ngân cao, khoặc kéo dài các tiếng dô ta .., dô khoan dô huầy... ế dô khoan là dô 
khoan... có sử dụng lời niệm trong đạo Phật “A di đà Phật” một cách sáng tạo. Còn câu lục 
bát thì câu 6 , hai từ giữa (3 và 4) được lặp lại hai lần để có mỗi lần xướng là 4 từ, kết hợp 
câu 8 ngắt làm 2 (4/4) và như vậy lời xướng luôn là 4/4/4/4. Trong hò đò xuôi các lời 
xướng trong các làn điệu đều ngắt 4 từ làm một “cụm” của câu lục bát để cho câu hò có 
nhịp đôi, còn tùy câu lục bát và cách đưa hơi mà người bắt cái vận dụng cho linh hoạt và 
tâm tình. Chẳng hạn câu hò: 
(13) Anh đây tài tư giai nhân, 
Vì tình nên phải xuất thân giang hồ [8; tr.99].
Được ngắt nhịp là 4/4 nhưng vì câu 6 chỉ có 6 tiếng nên chữ thứ 3 và thứ 4 được lặp 
lại để tạo ra nhịp 4/4. Vì vậy khi diễn xướng câu hò trên được hò là:
Xướng: Là dô dô huầy,
Xô: Là dô dô huầy
Xướng: Anh đây tài tử
Xô: Là dô dô huầy,
Xướng: Tài tử giai nhân 
Xô: Là dô dô huầy,
Xướng: Vì tình nên phải
Xô: Là dô dô huầy,
Xướng: Xuất thân giang hồ
Xô: Là dô dô huầy,
Xướng: Là dô dô huầy,
Xô: Là dô dô huầy. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 42.2018
47
2.2.4. Nhịp trong Hò mc cạn
Hò mắc cạn là điệu hò được cất lên khi đò mắc cạn vào bãi cát ngầm trên sông. Lúc 
này, những người chèo đò sử dụng làn điệu hò để làm hiệu lệnh. Hò mắc cạn có hai làn 
điệu: hò vác và hò kéo. Hò vác, trai đò đứng dưới nước, chờ người bắt cái xướng lên câu 
hò (phần lời của câu lục bát), kết thúc câu lục bát mọi người đồng thanh hô: vác, hoặc ơ, 
hoặc dô... để đẩy thuyền hoặc kéo thuyền ra khỏi chỗ mắc cạn. Nhịp trong hò mắc cạn 
không cố định như các làn điệu khác mà nhịp tùy thuộc vào nhịp của câu lục bát. Thông 
thường nhịp của phần xướng nhấn mạnh vào chữ thứ 6 của câu 6; chữ thứ 4 và chữ thứ 8 
của câu bát. Chẳng hạn câu hò: 
Đông ken cho rét quan da,
Thương anh vác cạn thuyền ta nhọc nhằn! [8; tr.121]
Được hò là: 
Xướng: Đông ken cho rét quan da,
Thương anh vác cạn thuyền ta nhọc nhằn!
Xô: Vác!
2.2.5. Nhịp trong Hò cập bến 
Hò cập bến là điệu hò được cất lên khi con đò sắp đến đích và chuẩn bị cập bến. 
“Khi nhìn thấy bến, mọi người hớn hở vui mừng chuẩn bị gồng gánh hành lý lên bờ, trong 
không khí ấy, người bắt cái chuyển sang hò cập bến” [8; tr.122] thì trai đò dồn mạnh mái 
chèo, đều nhịp theo lời xướng của người bắt cái. 
Nhịp của làn điệu hò cập bến gần giống như nhịp của điệu hò rời bến. Một câu thơ 
lục bát cũng bị cắt và thêm ở phần xô và xướng sao cho thành 24 nhịp chẵn. Tuy nhiên,
nhịp ở làn điệu không khoan thai theo kiểu: , hoặc , mà đổi thành: 
. Nhịp của điệu hò nay dồn dập hơn, gấp hơn, nhộn nhịp 
hơn. Chẳng hạn, câu hò: 
(14) Trông lên phố chợ cao cao, 
Miệng khoang tay bắt lái vào cho nhau. [8; tr.122]
Được hò là:
Xướng: Dô ta, dô ta dô tà dô ta
Xô: Dô tà 
Xướng: Trông lên, 
Xô: Dô tà 
Xướng: phố chợ
Xô: Dô tà 
Xướng: cao cao 
Xô: Dô tà 
Xướng: Miệng khoan, 
Xô: Dô tà 
Xướng: tay bắt
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 42.2018
48
Xô: Dô tà 
Xướng: lái vào,
Xô: Dô tà 
Xướng: cho mau.
Xô: Dô ta dô tà dô ta, dô ta oa oa oa dô ta, dô ta dô ta [8; tr.123]. 
3. KẾT LUẬN
Hò sông Mã là một thể loại dân ca đặc biệt của người dân Thanh Hoá. Về hình 
thức, chúng bao gồm nhiều thể thơ khác nhau: thơ 4 chữ, thơ 7 chữ, thơ 8 chữ, thơ lục 
bát, thơ song thất lục bát... Nhưng phần lớn lời các làn điệu hò thuộc thể thơ lục bát. 
Nhịp điệu của các làn điệu hò chủ yếu là nhịp chẵn. Trong các chặng hò, nhịp điệu của 
các bài hò hoàn toàn khác nhau. Một mặt nhịp điệu phản ánh được hoạt động, tính chất 
nặng nhọc của công việc chèo đò, mặt khác nó phản ánh được tính chất dòng chảy của 
con sông và tâm trạng của những người chèo đò. Trong Hò sông Mã, lời hò của làn điệu 
này có thể được sử dụng cho làn điệu khác. Tuy nhiên, nhịp điệu được sử dụng thì hoàn 
toàn thay đổi. Nhìn chung, Hò sông Mã là làn điệu hò rất mở, việc ngắt nhịp không bị bó 
buộc trong một khuôn khổ nhất định. Người lĩnh xướng các làn điệu hò tùy theo khả
năng của mình để ngắt nhịp sao cho phù hợp với nhịp chèo của các trai đò nhằm điều 
khiển nhịp chèo bằng âm nhạc. Vì thế, xét về số tiếng (âm tiết) thì nhịp của Hò sông Mã 
có thể là 1 tiếng, 2 tiếng, 4 tiếng, 5 tiếng, 6 tiếng, 7 tiếng, 8 tiếng hoặc nhiều hơn phụ
thuộc vào tốc độ đi của con đò, dòng chảy của con sông.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Nguyễn Phan Cảnh (2001), Ngôn ngữ thơ, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
[2] Mai Ngọc Chừ (2005), Vần thơ Vit Nam dưới ánh sáng ngôn ngữ học, Nxb.
Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
[3] Edwrad Sapir (2000), Ngôn ngữ dẫn luận và vic nghiên cứu tiếng nói, Nxb. Đại 
học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh, Tp. Hồ Chí Minh.
[4] George Yule (2002), Phân tích diễn ngôn (Trần Thuần dịch), Nxb. Đại học Quốc 
gia Hà Nội, Hà Nội.
[5] George Yule (2003), Dụng học, một số dẫn luận nghiên cứu ngôn ngữ, Đại học 
Tổng hợp Oxford, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
[6] Ngôn ngữ văn hoá và xã hội - một cách tiếp cận liên ngành (2006), (tuyển tập Vũ 
Thị Thanh Hương và Hoàng Tử Quân dịch), Nxb. Thế giới, Hà Nội.
[7] Nguyễn Như Ý (Chủ biên) (2001), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, 
Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
[8] Nhóm Lam Sơn (1965), Dân ca Thanh Hóa, Nxb. Văn học, Hà Nội.
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƢỜNG ĐẠI HỌC HỒNG ĐỨC - SỐ 42.2018
49
FEATURES OF STRUCTURAL FORM AND RHYTHM 
OF MA RIVER SHANTIES
Cao Xuan Hai
ABSTRACT
This article explores the features of the structural form and the rhythm of Ma River 
shanties (Ho Song Ma). It points out that Ma river shanties are a unique shanty by Thanh 
Hoa people, which is rich in form and flexible in rhythm. They have the features of the 
genre and reflect the characteristics of the river flow as well. They also indicate the labor 
on the river of the residents in the lower Ma River.
Keywords: Structural form, rhythm, Ma River “shanty”.