Bài giảng Phân loại thực vật - Trương Thị Thảo

 lá hoa. 
Mẫu bổ sung hay thay thế là cành có hoa khoai lang (ipomoe batatas L), cây 
rau muống có hoa (I.aquatica Forssk). 
9.4.3. Quan sát cây trong họ Cà (Solanaceae). 
Mẫu đại diện phân tích là cành mang hoa cây cà dại hoa tím (Solanum 
violaceum), quan sát cành, lá, cum hoa, quả. 
83 
Mẫu bổ sung hay thay thế là cây cà dại hoa trắng (chi Salanum), cà, ớt (chi 
Capsium) hay cà chua (Lycopersicum esculentum). 
9.4.4. Quan sát cây thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae). 
Mẫu đại diện là cây Húng quế (Ocimum basilicum), quan sát và phân tích 
cành, lá hoa, cụm hoa. 
Mẫu đại diện bổ sung hay thay thế hƣơng nhu tía (O. tenuiflorum), tía tô 
(Perilla frutescens). 
9.4.5. Quan sát cây trong họ Cúc (Asteraceae). 
Mẫu đại diện quan sát là cây cúc tím (Vernonia patula), quan sát và phân tích 
lá, cành, hoa. 
Mẫu đại diện bổ sung hoặc thay thế là một vài loài cúc có cụm hoa đầu nhỏ, 
đồng hình ví dụ nhƣ cứt lợn, cỏ lào) cây cải cúc (Chrysanthemum coronnarium), 
sài đất (Wedelia chinensis) và một vài loài có cụm hoa dị hình hay tỏa tròn nhƣ cỏ 
nhọ nồi, cúc vạn thọ 
9.5. Câu hỏi và bài tập 
Cách nhận biết các cây thuộc họ Trúc đào ở ngoài thiên nhiên? Hoa ở họ Trúc 
đào và họ Thiên lí có gì giống nhau, khác nhau? 
Cách nhận dạng các cây thuộc họ Hoa môi. Nếu gặp một cây không có hoa, có 
thể nhận ra đƣợc không, dựa vào đặc điểm gì? 
Cách nhận biết các cây thuộc họ Cúc ngoài thiên nhiên. Đặc điểm gì dễ nhận 
nhất? 
Thu thập và làm tập mẫu khô các cây thuộc họ Cà, họ Hoa môi và họ Cúc có ở 
địa phƣơng. Tìm hiểu công dụng của chúng. 
9.6. Báo cáo: nhƣ những bài trƣớc. 
9.7. Viết tường trình: nhƣ những bài trƣớc. 
84 
Bài 10. CÁC HỌ HÀNH, LAY ƠN, CHUỐI, CHUỐI HOA (2 tiết) 
10.1. Mục tiêu 
Qua các đại diện quan sát, nắm đƣợc các đặc điểm phân biệt giữa cây Hai lá 
mầm và Một lá mầm (về dạng cây, lá, hoa), nhớ và bổ sung các ví dụ cụ thể để 
minh họa, phục vụ bài giảng có liên quan trong chƣơng trình Sinh học 6 (bài 30, bài 
42 SGK). 
Nhớ dƣợc đặc điểm chính của các họ cây quan sát. Từ đó rút ra đƣợc tính chất 
chung của bộ và xu hƣớng tiến hóa. 
Nắm đƣợc cấu tạo hoa thích nghi với lối thụ phấn nhờ sâu bọ đặc biệt ở một 
vài họ (họ Lan, Chuối, chuối hoa) So sánh giữa chúng với nhau. 
10.2. Nội dung 
Bộ Hành (Liliales): quan sát cây của một cài họ nhỏ trong bộ là họ Huệ tây 
(Liliaceae), họ Hành (Alliaceae), Thủy tiên (Amaryllidaceae), Lay ơn (Iridaceae). 
Bộ Gừng (Zingiberales): họ chuối (Musaceae), họ Chuối hoa (Cannaceae). 
10.3. Chuẩn bị 
10.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Đọc nội dung hƣớng dẫn thực hành bài 10. 
Đọc phần lí thuyết có liên quan đế nội dung thực hành (bộ Hành, bộ Gừng) 
Thu thập mẫu theo sự phân công của giảng viên thực hành. 
Xem lại bài giảng 42 trong SGK Sinh học 6. 
10.3.2. Chuẩn bị của phòng thí nghiệm 
10.3.2.1. Dụng cụ: nhƣ bài trƣớc. 
Vật mẫu: giảng viên dạy thực hành cùng các nhóm thu thập mẫu. 
Cụm hoa (bắp hoa) cây chuối (musa paradisiaca), chuối rừng (M.uranoscpos). 
Cây chuối hoa lai (Canna hybrida), chuối hoa (C.edulis). 
10.4. Tiến hành 
10.4.1. Quan sát cây thuộc một vài họ trong bộ Hành (Liliales) 
Mẫu đại diện quan sát là: 
+ Cây hành ta (Allium fistulosum) có cả hoa. 
85 
+ Cành hoa loa kèn trắng (Lilium longiflorum). 
+ Cành hoa huệ (Polianthes tuberosa). Mẫu bổ sung hay thay thế là náng hoa 
đỏ (Crinum amabile). 
+ Cành hoa la dơn (Gladiolus gandavensis). 
Các mẫu trên chúng ta quan sát và phân tích thân, lá, cụm hoa. 
10.4.2. Quan sát cây trong bộ Gừng (Zingiberales). 
Mẫu đại diện quan sát là: 
+ Cụm hoa (bắp hoa) cây chuối (musa paradisiaca). 
+ Chuối rừng (M.uranoscpos. 
+ Cây chuối hoa lai (Canna hybrida). 
+ Chuối hoa (C.edulis). Mẫu bổ sung hay thay thế cho chuối hoa là dong riềng 
(Cana edulis). 
Các mẫu trên chúng ta quan sát và phân tích lá, hoa, quả. 
10.5. Câu hỏi và bài tập 
Qua các đại diện đã quan sát, tập xây dụng một khóa phân loại đơn giản 4 họ 
đã thực tập trong bộ Hành. 
Dựa trên các mẫu đã phân tích, rút ra một số đặc điểm thích nghi của hoa với 
lối thụ phấn nhờ sâu bọ của bộ Gừng. 
Sƣu tầm mẫu vật hoặc tranh ảnh về một số loài cây có hoa đẹp trong các họ đã 
thực tập để làm tài liệu hƣớng dẫn giảng dạy sau này. 
10.6. Báo cáo: nhƣ các bài trƣớc. 
10.7. Viết tường trình: nhƣ các bài trƣớc. 
86 
Bài 11. CÁC HỌ CÓI, LÚA, CAU, RÁY (2 tiết) 
11.1. Mục tiêu 
Qua phân tích các mẫu đại diện, nhớ đƣợc tính chất các họ cây. 
Nắm đƣợc hai xu hƣớng tiến hóa của hoa trong phân lớp Hành: biến đổi thích 
nghi với lối thụ phấn nhờ sâu bọ và nhờ gió mà đỉnh cao là các bộ Lan và Lúa. 
Nắm đƣợc những nét đặc trƣng nhất của phân lớp Cau (cả về cơ quan sinh 
dƣỡng lẫn cơ quan sinh sản) làm thành một dòng tiến hóa riêng trong lớp Một lá 
mầm. 
Bổ sung những dẫn liệu về sự thụ phấn chéo (giao phấn), đặc biệt là sự thụ 
phấn nhờ sâu bọ khá độc đáo trong các họ phân tích, phục vụ bài giảng có liên quan 
trong chƣơng trình Sinh học 6. 
11.2. Nội dung 
Quan sát một số đại diện trong: 
+ Phân lớp Hành: bộ Lan (Orchidales), bộ Lúa (Poales). 
+ Phân lớp Cau: bộ Cau (Arecales), bộ Ráy (Arales). 
11.3. Chuẩn bị 
11.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Đọc nội dung hƣớng dẫn thực hành bài 11. 
Đọc phần lí thuyết có liên quan đến thực hành. 
Các nhóm sinh viên thu thập mẫu theo sự phân công của giảng viên thực hành. 
Xem lại bài 30 trong SGK Sinh học 6, mục 3 về đặc điểm hoa thụ phấn nhờ 
gió. 
11.3.2.Chuẩn bị của phòng thí nghiệm 
11.3.2.1. Dụng cụ: kính lúp, kim nhọn, lƣỡi dao bào. 
11.3.2.2. Vật mẫu 
 Lan phi điệp (Dendrobium anosmum Lindl) hoặc bất kì loài phong lan nào và 
một vài loài địa lan nhƣ sâm cuốn chiếu, lan đính hạc Cần lấy cả giò với cụm 
hoa. 
87 
Cỏ mầm trầu (Eleusine indica), ngô (Zea mays), lúa tẻ (Oryza sativa L var, 
utilissima A Camus) hay bất kì một loài cỏ nào nhƣ cỏ lồng vực, cỏ bông, cỏ chân 
vịt) củ gấu (Cyperrus rotundus). 
Cành hoa cau (Areca catechu). Cây bán hạ (Typhonium blumei). Cây ráy 
(Alocasia macrorhiza) 
11.4. Thực hiện 
11.4.1. Quan sát cây trong họ Lan (Orchidaceae). 
Đại diện phân tích: 
Lan phi điệp (Dendrobium anosmum Lindl), quan sát và phân tích dạng cây, 
rễ, thân, lá và cụm hoa. 
11.4.2. Quan sát cây trong họ Lúa (Poaceae). 
Đại diện phân tích là Cỏ mầm trầu (Eleusine indica), quan sát và phân tích 
thân, rễ, lá, cụm hoa, quả 
Mẫu bổ sung hoặc thay thế ngô (Zea mays), lúa tẻ (Oryza sativa L var, 
utilissima A Camus) hay bất kì một loài cỏ nào nhƣ cỏ lồng vực, cỏ bông, cỏ chân 
vịt), củ gấu (Cyperrus rotundus). 
11.4.3. Quan sát hoa của họ Cau (Arecaceae) 
Đại diện là cành hoa cau (Areca catechu), quan sát và phân tích cơ quan sinh 
sản. 
11.4.4. Quan sát cây ở họ Ráy (Araceae). 
Đại diện là cây ráy (Alocasia macrorhiza), quan sát cây, lá, hoa, quả. 
11.5. Câu hỏi và bài tập 
Dựa trên các mẫu quan sát và phân tích, rút ra tính chất điển hình của họ Lan, 
nêu bật đặc điểm thích nghi của hoa với lối thụ phấn nhờ sâu bọ. 
Qua cấu tạo hoa của cây họ Lúa, có thể nói gì về sự thích nghi của hoa với lối 
thụ phấn nhờ gió? 
Qua quan sát một só đại diện , rút ra đặc điểm phân biệt giữa hai họ Cau và 
Ráy. 
Có thể căn cứ vào những đặc điểm gì (về thân, lá, cụm hoa) để nhận biết cây 
thuộc họ Ráy? 
88 
11.6. Báo cáo: nhƣ những bài trƣớc. 
11.7. Viết nhật kí thực hành: nhƣ những bài trƣớc. 
89 
Bài 12. ĐI THAM QUAN NGOÀI TRỜI (2 tiết) 
12.1. Mục tiêu 
Làm quen với một số cây và họ cây trong môi trƣờng sống tự nhiên. 
Góp phần củng cố và bổ sung kiến thức đã học trong lí thuyết và trong thực 
hành. 
Biết nhận xét sự phân bố của thực vật trong thiên nhiên thích nghi với môi 
trƣờng sống. 
Thực hành tập nhận dạng một số họ cây phổ biến ngoài thiên nhiên trên cơ sở 
các đặc điểm đã học. 
Ôn tập lại một số khái nhiệm về hình thái thân, lá, hoa, quảcủa cây để có 
thêm dẫn liệu thực tế minh họa cho các bài giảng có liên quan trong chƣơng trình 
Sinh học 6. 
12.2. Nội dụng học tập 
Nhận biết các cây và một số họ cây quen thuộc (dựa vào các đặc điểm đã học, 
đặc biệt là các đặc điểm về hình thái dễ nhận biết). 
Nhận xét sự phân bố của một số loài hay họ phổ biến hoặc đặc trƣng của khu 
vực. 
Qua quan sát một vài đặc điểm thích nghi của thực vật với môi trƣờng (chủ 
yếu về mặt hình thái). 
Quan sát các hình thức phát tán của quả, hạt nếu có thể. 
Đánh giá tình hình chung của thực vật ở khu vực tham quan học tập (phong 
phú hay không, dạng cây gì là phổ biến, cây trồng hay hoang dại, loài phổ biến). 
12.3. Chuẩn bị 
12.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Ôn lại những kiến thức về hình thái thực vật, phân loại thực vật vừa học qua, 
nhất là nhóm thực vật mà giảng viên giao nhiệm vụ nghiên cứu khi đi tham quan 
ngoài thiên nhiên. 
Bút, giấy hoặc sổ tay nghi chép. 
Chuẩn bị của giảng viên và phong thí nghiệm 
90 
Chuẩn bị địa điểm: tùy điều kiện địa phƣơng, nên chọn môi trƣờng tự nhiên. 
Chuẩn bị nội dung hƣớng dẫn,nên tìm hiểu trƣớc về môi trƣờng sẽ tham quan 
học tập và tình hình thực vật ở đó. 
Một vài dụng cụ cần thiết: kính lúp, dao, keo cắt cành, cặp ép cây và giấy báo. 
Giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm sinh viên chuyên nghiên cứu một nhóm thực vật 
cụ thể nào đó. 
12.4. Tổ chức tham quan: 
Mỗi nhóm có một nhóm trƣởng, giảng viên sẽ ở một địa điểm nào đấy để khi 
cần các nhóm sinh viên có thể quay lại nhờ sự giúp đỡ, giảng viên và nhóm trƣởng 
luôn giữ liên lạc qua điện thoại. 
12.5. Các nhóm báo cáo kết quả: tƣơng tự nhƣ những bài trƣớc 
12.6. Viết nhật kí thực hành: tƣơng tự nhƣ những bài trƣớc. 
91 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Nguyễn Nhƣ Đối (2001), Sinh học phát triển cá thể thực vật, NXB Giáo 
dục, Hà Nội. 
[2] Hoàng Thị Sản (1998), Giải phẫu hình thái thực vật, NXN Giáo dục, Hà 
Nội. 
[3] Hoàng Thị Sản (1998), Phân loại học thực vật, NXB Giáo dục, Hà Nội. 
[4] Hoàng Thị Sản (2005), Phân loại học thực vật, NXB Đại học Sƣ phạm. 
[5] Nguyễn Nghĩa Thìn (1993), Sinh học thực vật học 2, Hanoi university 
Vietnam-holland cooperation project 
[6] Nguyễn Quang Vinh (2011), Sinh học 6, NXB giáo dục Việt Nam